« Εσμέν Έλληνες το γένος, ως η τε φωνή και η πάτριος παιδεία μαρτυρεί»
Πλήθων Γεμιστός
Ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων (Κωνσταντινούπολη περ.1360- Μυστράς 1454) είναι ο σημαντικότερος φιλόσοφος της τελευταίας φάσης του Βυζαντίου (1204-1453). Προσπάθησε να αναβιώσει την πλατωνική φιλοσοφία και είχε μεγάλη επίδραση τόσο στο Βυζάντιο όσο και στην Ιταλική Αναγέννηση.
Ο Γεώργιος Γεμιστός σπούδασε θεολογία, φιλοσοφία και κλασικά γράμματα. Επηρεάστηκε από νεοπλατωνικούς φιλοσόφους και εκτός από τον χριστιανισμό, γνώριζε καλά τον Ιουδαϊσμό, το Ισλάμ και άλλες θρησκείες πολυθεϊστικές και μαγικές. Ο δάσκαλός του ο Ελισσσαίος τον δίδαξε τις ιδέες και τις δοξασίες του Ζωροαστρισμού και του εμφύσησε την αγάπη για τα φιλοσοφικά και θεολογικά θέματα αλλά και για τις μορφές πολυθεισμού και πανθεισμού
Μελέτησε και διέδιδε την πλατωνική φιλοσοφία σε τέτοιο βαθμό ώστε άλλαξε το όνομά του σε «Πλήθων» για να μοιάζει με το όνομα «Πλάτων». Βασικός του αντίπαλος ήταν ο πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης, Γεώργιος Γεννάδιος Σχολάριος, που ήταν Αριστοτελικός με επιρροές από τον Θωμά Ακινάτη (πβ. Αριστοτελισμός και πλατωνισμός στο ύστερο Βυζάντιο ).
Το 1409, εποχή που το Βυζάντιο ήδη είχε αρχίσει να παρακμάζει, ο αυτοκράτορας Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος έστειλε τον Πλήθωνα στον Μυστρά της Πελοποννήσου ως σύμβουλο του δεσπότη Θεόδωρου Β΄. Εκεί ο Πλήθων δίδαξε φιλοσοφία και διέπρεψε ως δάσκαλος, συγγραφέας και λόγιος. Στους μαθητές του ανήκε ο Βησσαρίων
Διατύπωσε μια σειρά από πρωτοποριακές προτάσεις (αναδασμός της γης, τόνωση της χειρωνακτικής εργασίας, εθνική παραγωγή και εμπόριο, διοικητική αναδιοργάνωση, φορολογία, κρατικές δαπάνες, εθνικοποίηση του στρατού, ποινές κ.ά.).
Ο Πλήθων ξεχώριζε για την Ελληνική αυτοσυνειδησία του. Γράφει χαρακτηριστικά απευθυνόμενος στον αυτοκράτορα Μανουήλ: "Έλληνες εσμέν το γένος, ως η τε φωνή και η πάτριος παιδεία μαρτυρεί". Στις αρχαίες ελληνικές αξίες έβλεπε την πνευματική υποδομή της νέας ανορθωτικής πολιτικής που έπρεπε να ακολουθήσει το Βυζάντιο.
Ο Πλήθων γνώριζε καλά το πλατωνικό έργο και είχε επηρεαστεί από μεταγενέστερους πλατωνικούς φιλοσόφους Πλούταρχο , Νουμήνιο , Πλωτίνο , Πρόκλο .
Στο έργο του Νόμοι (σε εκατό κεφάλαια), ο Πλήθων γράφει για τη θεολογία, φυσική, λογική, ηθική. Συνδυάζει τον νεοπλατωνισμό με την αρχαία ελληνική θρησκεία. Όπως ο Πλάτων στην Πολιτεία , έτσι κι ο Πλήθων σχεδιάζει μια νέα κοινωνία, μια «αρίστη πολιτεία». Σε αυτήν κυβερνούν οι σοφοί μονάρχες, ενώ οι πολίτες διαιρούνται σε τρεις τάξεις: αυτοκράτορες, έμποροι, εργάτες-αγρότες.
Όπως και ο Πλάτων, έτσι και ο Πλήθων, διαχωρίζει τον φυσικό κόσμο τον οποίο αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις, από τον κόσμο των Ιδεών που αντιλαμβανόμαστε με τον νου. Στην κορυφή βρίσκεται η Ιδέα του Αγαθού , που ταυτίζεται με τον θεό Δία. Η Ιδέα του Αγαθού είναι αιώνια και δημιουργεί όλα τα όντα του κόσμου, ανώτερα και κατώτερα. Η ψυχή είναι αθάνατη και μετά τον θάνατο του σώματος μετενσαρκώνεται, δηλαδή μπαίνει σε άλλο σώμα.
Οι αρετές του ανθρώπου είναι ηθικές (σωφροσύνη, ανδρεία, δικαιοσύνη, φρόνηση) και πνευματικές. Τελικός σκοπός του ανθρώπου είναι η ευτυχία («ευδαιμονία») που την αποκτά όταν φτάσει στο επίπεδο του Θεού (Θεαίτητος και Παλαιά Διαθήκη).
Όπως ο Μιχαήλ Ψελλός παλαιότερα, έτσι και ο Πλήθων υιοθέτησε πολλά αρχαιοελληνικά στοιχεία ξεφεύγοντας από το αυστηρό Χριστιανικό δόγμα, με αποτέλεσμα ο Γεώργιος Γεννάδιος Σχολάριος να τον κατηγορήσει για ειδωλολάτρη και να κάψει το βιβλίο του. Η άποψη του Πλήθωνα για το Χριστιανισμό και τον Ιισλαμισμό ήταν πως αυτές οι δύο θρησκείες είχαν ολοκληρώσει τον ιστορικό τους κύκλο και στα συντρίμμια τους έπρεπε να δημιουργηθεί μια νέα θρησκεία όμοια με την παλαιά αλλά με σύγχρονα στοιχεία.
Όπως γράφει ο Κ. Σάθας, με τη διδασκαλία του Πλήθωνα, ο Χριστιανισμός στην Ελλάδα και την Ιταλία κινδύνευσε σοβαρά. Ο Πλήθωνας, συνεχίζει ο Κ. Σάθας, είχε ιδρύσει στη Σπάρτη μια Σχολή που είχε στοιχεία από τα Ελευσίνια Μυστήρια και είχε πολλούς πιστούς μαθητές - οπαδούς. Πολλοί από αυτούς λάτρευαν τα αγάλματα των θεών της αρχαιότητας.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Βησσαρίωνα. Αλλά και στην Ιταλία, είχε αρχίσει να αναγεννάται ο πολυθεϊσμός. Ο Πέτρος ο Καλαβρός, μαθητής του Πλήθωνα, όχι μόνο ίδρυσε στη Ρώμη νεοπλατωνική Ακαδημία αλλά και μπροστά στους Πάπες διατυμπάνιζε ότι θα καταργήσει τον Χριστιανισμό.
Το 1428, ο αυτοκράτορας Ιωάννης Παλαιολόγος που περιόδευε την Πελοπόννησο, συμβουλεύθηκε τον Πλήθωνα για το φλέγον ζήτημα της εποχής, την Ένωση των δύο Εκκλησιών. Ο ίδιος αυτοκράτορας, ο Ιωάννης Η' του ζήτησε δέκα χρόνια αργότερα να είναι μέλος της πολυμελούς αντιπροσωπείας που θα συμμετείχε στη Σύνοδο Φεράρας-Φλωρεντίας για την Ένωση των δύο Εκκλησιών. Η απόφαση αυτή του Πλήθωνα, δεν μπορεί να ερμηνευτεί εύκολα. Ενώ βρισκόταν στον Μυστρά, είχε εκφραστεί με απαισιοδοξία για την επιτυχία του όλου εγχειρήματος και είχε αποδοκιμάσει την αποστολή των επισκόπων της Ανατολικής Εκκλησίας στη Δύση, ως πράξη ατιμωτική.
Ήδη όμως ο Πλήθων, οραματιζόταν τη δημιουργία ενός κόσμου όπου ο Χριστιανισμός θα αποτελούσε παρελθόν και θα ήταν μόνο μια μικρή παρένθεση στη ζωή του Ελληνισμού. Μόνο έτσι, πίστευε ο Πλήθων, ο Ελληνισμός θα επανερχόταν στις ρίζες του και θα αναγεννιόταν.
Σύμφωνα με όσα γράφει ο Γεώργιος Τραπεζούντιος, στο πόνημά του "Σύγκρισις Πλάτωνος και Αριστοτέλους", όταν ο Πλήθων βρισκόταν στη Φλωρεντία, είπε ότι σύντομα όλοι οι άνθρωποι "μια ψυχή και καρδία", θα ασπάζονταν μία θρησκεία. Και όταν ο Τραπεζούντιος τον ρώτησε αν αυτή θα ήταν ο Χριστιανισμός ή το Ισλάμ, ο Πλήθων του απάντησε, ούτε η μία ούτε η άλλη αλλά η "πατρώα", δηλ. η ειδωλολατρία, ο παγανισμός.
Παρόλα αυτά, ο Πλήθων φαίνεται ότι πήρε ενεργά μέρος τόσο στην "Προσύνοδο" της Φεράρα (1438) όπου ήταν μέλος της επιτροπής για την κατάρτιση των προπαρασκευαστικών εργασιών κάθε τμήματος όσο και στη Φλωρεντία, όπου όπως γράφει ο Σίλβεστρος ο Συρόπουλος που διέσωσε τα πρακτικά της Συνόδου, ο Πλήθων αναίρεσε πολλά από τα επιχειρήματα των Λατίνων ως σοφιστείες και συνέβαλε στο να μην υποκύψουν σε ατιμωτικές υποχωρήσεις οι ιεράρχες της Ανατολικής Εκκλησίας.
Ο Πλήθων δεν υπόγραψε τα πρακτικά της Ένωσης των δύο Εκκλησιών που γιορτάστηκε μεγαλοπρεπώς στο ναό της Σάντα Μαρία ντελ Φιόρε στη Φλωρεντία, στις 6 Ιουλίου 1439.Στη Φλωρεντία όμως, ο Πλήθων βρήκε την ευκαιρία να αναπτύξει στον Κόζιμο των Μεδίκων την πλατωνική φιλοσοφία. Ο Κόζιμο ενθουσιάστηκε και ξεκίνησε τη δημιουργία μιας Πλατωνικής Ακαδημίας.
Κατά την παραμονή του στην Ιταλία, φαίνεται ότι ο Γεμιστός άλλαξε και το όνομά του σε "Πλήθων", πιθανότατα, όπως γράφει και ο Μαρσίλιο Φίτσινο, λόγω της ομοιότητας που παρουσιάζουν τα ονόματα Pletho και Plato στα λατινικά. Η αλλαγή του ονόματός του προκάλεσε αντιδράσεις. Ο Γεώργιος Τραπεζούντιος, ο Μανουήλ ο ρήτορας και ο Ματθαίος Καμαριώτης τον κατηγόρησαν για ξεκάθαρη στροφή προς τον εθνισμό. Μάλιστα, ο τελευταίος γράφει χαρακτηριστικά: "υπό των δαιμόνων εδιδάχθη ο Γεμιστός να προσλάβει το εθνικόν εκείνον όνομα".
Στη Φλωρεντία, μετά από παρότρυνση των θαυμαστών του, ο Πλήθων έγραψε το πόνημα: "Περί ων Αριστοτέλης προς Πλάτωνα Διαφέρεται", που προκάλεσε πολλές συζητήσεις και εντάσεις ανάμεσα στους οπαδούς των δύο μεγάλων αρχαίων στοχαστών.
Το 1441, ο Πλήθων επέστρεψε στη Λακεδαίμονα, όπου τον επισκέφθηκε ο Φραγκίσκος Φίλελφος και τον βρήκε υπέργηρο. Από τότε ως τον θάνατό του, ο Πλήθων ασχολήθηκε με το έργο του "Περί Νόμων" ή "Νόμων Συγγραφή", το οποίο είχε σχεδιάσει πριν φύγει για την Ιταλία και όπου εξέθεσε τους στοχασμούς του.
Η θέση του Γεμιστού είναι κεντρική και σπουδαία: Ούτε Δύση, ούτε Ανατολή. Αλλά Ελλάδα. Και ούτε Οθωμανόφιλος χριστιανισμός της Ορθοδοξίας, ούτε φραγκικός του Βατικανού. Αλλά ο Πλάτωνας Και «αρκούμε στον εαυτό μας.
Αντίθετα προς τον αντίπαλο του τον Γεννάδιο Σχολάριο, που κι αργότερα θα επιμείνει να είναι να’ ναι πρώτα χριστιανός κι όχι Έλληνας, αυτός δεν έπαυε να διακηρύττει περήφανος: «¨Ελληνες εσμέν το γένος, ως η τε πάτριος φωνή και η πάτριος παιδεία μαρτυρεί»
Πιστεύοντας ότι η ιστορική ανάγκη θα μετέθετε το κέντρο του βάρους του Ελληνισμού στην Ευρώπη, γίνεται φορέας ενός καινούργιου πνεύματος, που άρχισε τότε να επικρατεί και στην Δύση, με την αποσύνθεση των ανεθνικών αυτοκρατοριών και την δημιουργία εθνικών ομάδων.
Ο Πλήθων πέθανε υπέργηρος από φυσικά αίτια στην Λακεδαίμονα το 1452.Οι φίλοι και μαθητές του (Βησσαρίων, Μανουήλ Χρυσολωράς, Γρηγόριος μοναχός, Ιερώνυμος Χαριτώνυμος, Λαόνικος Χαλκοκονδύλης κ.ά.) πένθησαν την απώλεια του δασκάλου τους με κείμενα που υμνούν τη σοφία και την αρετή του.Το 1465 (ή 1466) Ιταλοί θαυμαστές του με επικεφαλής τον ηγεμόνα του Ρίμινι, Σιγκισμόντο Μαλατέστα, εισέβαλαν στον Μυστρά και πήραν τα οστά του Πλήθωνα και τα μετέφεραν στην ιταλική πόλη όπου φυλάσσονται μέχρι σήμερα σε μαρμάρινη λάρνακα στον καθεδρικό ναό του Αγίου Φραγκίσκου.
Ακόμα και οι αμείλικτοι εχθροί του Γ. Σχολάριος και Γ. Τραπεζούντιος παραδέχονταν ότι ο Πλήθωνας ήταν ο πλέον σοφός άνδρας του 15ου αιώνα.
Πηγές:
Ηλ. εγκυκλοπαίδεια του Πλάτωνα, άρθρο του Μιχάλη Στούκα στο Θέμα
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους", τ. 8, Εκδοτική Αθηνών.
Εγκυκλοπαίδεια "Πάπυρος - Λαρούς - Μπριτάνικα", τ. 49, έκδοση 1992.
Κ. Σάθας, "ΒΙΟΓΡΑΦΙΑΙ ΤΩΝ ΕΝ ΤΟΙΣ ΓΡΑΜΜΑΣΙ ΔΙΑΛΑΜΨΑΝΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ (1453-1821)", Αθήνα, 1868.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου