Ο ΡΙΛΚΕ ΚΑΙ Ο ΟΡΦΙΚΟΣ ΜΥΘΟΣ

Ο ΡΙΛΚΕ ΚΑΙ Ο ΟΡΦΙΚΟΣ ΜΥΘΟΣ

Δύο αρχαίοι μύθοι γοήτευσαν περισσότερο τους λογοτέχνες του εικοστού αιώνος: εκείνος του Διονύσου κι εκείνος του Ορφέα. Εκ πρώτης απόψεως οι δύο αυτές μυθικές μορφές φαίνονται διαμετρικά ενάντιες. Ο Διόνυσος συμβολίζει όλες τις εκστατικές εμπειρίες που θραύουν τα δεσμά του Εγώ, ο Ορφέας τη δύναμη της ποίησης και της μουσικής. Σε μια βαθύτερη όμως θεώρηση οι φυσιογνωμίες αμφοτέρων συγκλίνουν. Και ο Διόνυσος και ο Ορφέας υπόσχονται την αποκατάσταση της κατακερματισμένης ενότητας, και οι δύο κομίζουν τα δώρα της μυστικής εξόδου.
Στα ‘Σονέτα προς τον Ορφέα’ του Ρίλκε (κορυφαία στιγμή της δημιουργίας του γερμανού ποιητή και ανανεωτική προσέγγιση του αρχαίου μύθου) ο Θράκας αοιδός προσλαμβάνει διονυσιακά χαρακτηριστικά. Ο διαμελισμός του από τις Μαινάδες κι η συνακόλουθη διάχυσή του στα στοιχεία της φύσης θυμίζει τον αντίστοιχο οδυνηρό διαμελισμό του Ζαγρέα, ο οποίος ταυτόχρονα συνιστά-κατά την ερμηνεία του Νίτσε- τη μεταμόρφωσή του σε γη, νερό και φωτιά.
Και για τον Ρίλκε ο θάνατος είναι μεταμόρφωση και διάλυση στο Παν. Στο δεύτερο Σονέτο η πεθαμένη Ευρυδίκη ‘κοιμάται τον κόσμο’. Τον εντάφιο ύπνο της απαρτίζουν όλα όσα υπάρχουν στη γη: τα δέντρα, οι λίμνες, τα μακρινά διαστήματα. Η επιστροφή στη μήτρα της γενέτειρας φύσης έχει συντελεστεί. Ο Ορφέας πάλι μεταμορφώνεται στο ρόδο που φυτρώνει πάνω απ’ τον τάφο του. Στο άνθος αυτό συνυπάρχουν οι χθόνιες δυνάμεις κι η άνθιση, η γονιμότητα κι ο μαρασμός. Ήδη ένα αρχαίο ορφικό απόσπασμα επικαλείται ως σύμβολο της καθολικής ενότητας το ρόδον ‘ΤΟ ΟΡΦΑΪΚΟΝ ΟΜΟΟΥΣΙΟΝ ΕΝ Ω Η ΤΩΝ ΟΥΣΙΩΝ ΠΟΘΗΤΗ ΤΕ ΚΑΙ ΕΝΑΡΜΟΝΙΟΣ ΑΠΟΤΕΛΕΙΤΑΙ ΣΥΜΠΛΟΚΗ’. Μέσα απ’ αυτό το πρίσμα η αντίθεση ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο αίρεται. Η θεώρηση του Σικελιανού λίγα χρόνια αργότερα δεν θα διαφέρει σημαντικά.
Από την άλλη, ωστόσο, μεριά ο Ορφέας εκπροσωπεί την απολλώνια αρχή του ρυθμού και του μέτρου, τη μουσική υπό τις τρεις-σύμφωνα με την αναγεννησιακή σκέψη- μορφές της: δηλαδή τη musica mundana, τη musica humana και τη musica instrumenta. Η πρώτη αναφέρεται στην περιοδική κίνηση των πλανητών, ‘τη μουσική των σφαιρών’, η δεύτερη στην αρμονική συγκρότηση του ανθρώπινου οργανισμού, κι η τρίτη στην ενόργανη μουσική και το άσμα. Αλλά κι οι τρεις αυτές μορφές συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους. Έτσι ο Ρίλκε αποκαλεί την αναπνοή ‘αόρατο ποίημα’, ενώ πάλι διακηρύσσει πως το αληθινό τραγούδι είναι ‘ μια άλλη ανάσα’. Και μήπως στις ρυθμικές τέχνες δεν αντικατοπτρίζεται η κοσμική αρμονία;
Η εξωτερική αφορμή της γραφής αυτών των σονέτων ήταν ο χαμός της Wera Ouckama-Knoop, μιας νέας γοητευτικής χορεύτριας. Η Ευρυδίκη λοιπόν αυτών των ποιημάτων είναι μια ορχηστρίδα, μια μυστική αδερφή και σύντροφος του Ορφέα, εκφράζει κι εκείνη την αρχή του ρυθμού και της αρμονίας.
Η μοίρα των δύο εραστών είναι ο πρόωρος θάνατος. Οι δυνάμεις του χάους τους αφανίζουν. Η Ευρυδίκη-Βέρα σβήνει απ’ την αρρώστια, ο Ορφέας κατασπαράζεται απ’ τις Μαινάδες. Ο αρχαίος μύθος, όμως, λέει πως καμιά δεν του σύντριψε το κεφάλι και τη λύρα. Ο αποκεφαλισμένος ποιητής συνεχίζει να τραγουδάει. Οι άναρθρες κραυγές των Μαινάδων δεν μπορούν να κατασιγάσουν το άσμα του. Ο Ρίλκε διατρανώνει την πίστη του στην παντοδυναμία της τέχνης που υπερνικά ακόμα και τον θάνατο. Η ποίηση μεταμορφώνει εσωτερικά τον άνθρωπο, ‘εγείρει ιερό στην ακοή του’, αλλά και τον κόσμο. Από του θρήνους της λύρας, όπως γράφει αλλού, γεννιέται ένα ολόκληρο σύμπαν, όπου τα πάντα ξαναδημιουργούνται.

Rainer Maria Rilke

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΕΠΙΜΕΤΡΟ: Γιώργος Βαρθαλίτης