Αναγνώστες

Παρασκευή 28 Αυγούστου 2009

Ἡράκλειτος

Ἡράκλειτος
Ἡ Ἁρμονία τῶν Ἀντιθέτων


25. (8).
τὸ ἀντίξουν συμφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρμονίαν (καὶ πάντα κατ' ἔριν γίνεσθαι).
Το αντίθετο συγκλίνει, και απ' τις διαφορές (γεννιέται) η πιο όμορφη αρμονία, και τα πάντα γίνονται με τη διχόνοια.

26. (54).
ἁρμονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων.
Η αφανής αρμονία είναι καλύτερη απ' τη φανερή.

27. (60).
ὁδὸς ἄνω κάτω μία καὶ ὡυτή.
Ο δρόμος που ανεβαίνει κι ο δρόμος που κατεβαίνει είναι ένας κι ο ίδιος δρόμος. [12]

28. (59).
Γναφείῳ ὁδὸς εὐθεῖα καὶ σκολιὴ (ἡ τοῦ ὀργάνου τοῦ καλουμένου κοχλίου ἐν τῷ γναφείῳ περιστροφὴ εὐθεῖα καὶ σκολιὴ· ἄνω γὰρ ὁμοῦ καὶ κύκλῳ περιέρχεται) μία ἐστὶ, φησὶ, καὶ ἡ αὐτὴ.
Στο γναφείο ο δρόμος ο ευθύς και ο δρόμος ο λοξός είναι ένας κι ο ίδιος δρόμος. [13]

29. (10).
συνάψιες ὅλα καὶ οὐχ ὅλα, συμφερόμενον διαφερόμενον, συνᾷδον διᾷδον, καὶ ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα.
Συνδέσεις όλα κι όχι όλα, ομόνοια, διχόνοια, συμφωνία, ασυμφωνία: το Ένα γεννιέται απ' όλα και από το Ένα όλα.

30. (48).
τῷ οὖν τόξῳ ὄνομα βίος, ἔργον δὲ θάνατος.
Του τόξου το όνομα είναι ζωή, αλλά το έργο θάνατος.

31. (51).
οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόμενον ἑωυτῷ ὁμολογέει· παλίντονος ἁρμονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης.
Δεν καταλαβαίνουν πως το διαφορετικό συνομολογεί με τον εαυτό του· αρμονία αντιθέτων εντάσεων όπως στο τόξο και τη λύρα. [14]

32. (88).
ταὐτὸ τ' ἔνι ζῶν καὶ τεθνηκὸς καὶ (τὸ) ἐγρηγορὸς καὶ καθεῦδον καὶ νέον καὶ γηραιόν· τάδε γὰρ μεταπεσόντα ἐκεῖνά ἐστι κἀκεῖνα πάλιν μεταπεσόντα ταῦτα.
Το ίδιο πράγμα υπάρχει σε μας, το ζωντανό και το πεθαμένο, το ξύπνιο και το κοιμισμένο, το νέο και το γερασμένο· γιατί αυτά μεταβάλλονται σ' εκείνα και, αντίθετα, εκείνα μεταβάλλονται σ' αυτά. [15]

33. (61).
θάλασσα ὕδωρ καθαρώτατον καὶ μιαρώτατον, ἰχθύσι μὲν πότιμον καὶ σωτήριον, ἀνθρώποις δὲ ἄποτον καὶ ὀλέθριον.
Η θάλασσα είναι το πιο καθαρό και το πιο μολυσμένο νερό· για τα ψάρια είναι πόσιμο και σωτήριο, αλλά για τους ανθρώπους μη πόσιμο και ολέθριο. [16]

34. (62).
ἀθάνατοι θνητοί, θνητοὶ ἀθάνατοι. ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον, τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες.
Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοι· αυτοί ζουν από το θάνατο εκείνων κι εκείνοι πεθαίνουν από τη ζωή αυτών. [17]

35. (77).
Ὅθεν καὶ Ἡράκλειτον ψυχῇσι φάναι τέρψιν ἢ θάνατον ὑγρῇσι γενέσθαι· τέρψιν δὲ εἶναι αὐταῖς τὴν εἰς γένεσιν πτῶσιν· ἀλλαχοῦ δὲ φάναι ζῆν ἡμᾶς τὸν ἐκείνων θάνατον καὶ ζῆν ἐκείνας τὸν ἡμέτερον θάνατον.
Είναι τέρψη ή θάνατος για τις ψυχές να γίνονται υγρές. Είναι τέρψη γι' αυτές η πτώση τους στη γέννηση. Η ζωή μας γεννιέται από το θάνατο τους και η ζωή τους γεννιέται από το θάνατο μας.

36. (58).
Καὶ ἀγαθὸν καὶ κακὸν (ἕν ἐστιν). Οἱ γοῦν ἰατροὶ, φησὶν Ἡράκλειτος, τέμνοντες, καίοντες, πάντῃ βασανίζοντες κακῶς τοὺς ἀρρωστοῦντας, ἐπαιτέονται μηδὲν ἄξιοι μισθὸν λαμβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστοῦντων, ταὐτὰ ἐργαζόμενοι τὰ ἀγαθὰ καὶ τοὺς νόσους.
Το καλό και το κακό είναι ένα και το αυτό. Γιατί οι γιατροί, λέει ο Ηράκλειτος, που κόβουν και καίνε και με κάθε τρόπο βασανίζουν τους αρρώστους, τους ζητούν, ενώ δεν το αξίζουν, κι αμοιβή, ενώ η θεραπεία έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν κι οι αρρώ στιες.[18]

37. (57).
διδάσκαλος δὲ πλείστων Ἡσίοδος· τοῦτον ἐπὶστανται πλεῖστα εἰδέναι, ὅστις ἡμέρην καὶ εὐφρόνην οὐκ ἐγίνωσκεν· ἔστι γὰρ ἕν.
Δάσκαλος των πιο πολλών ανθρώπων είναι ο Ησίοδος· αυτοί είναι βέβαιοι πως αυτός γνωρίζει πάρα πολλά, αυτός που δεν μπορούσε να αναγνωρίσει τη μέρα και τη νύχτα· γιατί αυτές είναι ένα. [19]

38. (106).
Περὶ δ' ἡμερῶν ἀποφράδων εἴτε χρή τίθεσθαί τινας εἴτε ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσίοδῳ τὰς μὲν ἀγαθὰς ποιουμένῳ, τάς δὲ φαύλας, ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡμέρας ἁπάσης μίαν οὖσαν, ἑτέρνωθι διηπόρηται.
Unus dies par omni est.
Ο Ηράκλειτος επέπληξε τον Ησίοδο που άλλες μέρες τις κάνει καλές κι άλλες κακές, για την άγνοια του ότι μια είναι η φύση κάθε μέρας. Κάθε μέρα είναι όμοια με όλες τις άλλες.




Σημειώσεις
12. Πολυάριθμες συμβολικές ερμηνείες έχουν προταθεί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσματος. Για τους μεν πρόκειται ίσως για τα ανθρώπινα πράγματα, που σημαίνει τελικά το ίδιο με το να πούμε ότι ακολουθούν την οδό που ανεβαίνει ή αυτή που κατεβαίνει· για άλλους η οδός που ανεβαίνει και αυτή που κατεβαίνει αναφέρονται στις περιπλανήσεις της ψυχής· για άλλους πρόκειται για την εξελικτική πορεία της γέννησης και της καταστροφής του κόσμου· άλλοι τέλος, σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασμα έχει σχέση με τις μεταβολές των στοιχείων: το πυρ, το νερό και τον αέρα.

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουμε ότι είναι ο ίδιος δρόμος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει, αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουμε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνω· αυτή η γενική εξήγηση μπορεί να εφαρμοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις: φυσική, εσχατολογία, κτλ.

13. Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ: ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί μια λοξή οδό στο μέτρο ακριβώς που στρέφεται, και μια ευθεία οδό στο μέτρο που βυθίζεται κάθετα.

14. Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου, τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο, δυο αντικείμενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήμα. Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος.

15. Η αρχή αυτού του αποσπάσματος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά. Ο Diels προτείνει να διαβάσουμε ἡμῖν αντί ἔνι, ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι. Το απόσπασμα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρμένο το απόσπασμα του Ηράκλειτου), που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους μας, έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες μας από το ίδιο υλικό, ακριβώς όπως ένας άνθρωπος μπορεί να φτιάξει ομοιώματα ζωντανών όντων με πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα. Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ' ευθείαν εμπνευσμένο από τον Ηράκλειτο· όμως ο Kirk υπογραμμίζει σωστά ότι η ιδέα μιας Φύσης θεωρούμενης ως αντικειμενική δύναμη, δημιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως με ένα καλούπι μέσα σε πηλό, δεν έχει τίποτα κοινό με ό,τι γνωρίζουμε για τη σκέψη του Ηράκλειτου. Η αλλαγή της ζωής με θάνατο, της αγρύπνιας με ύπνο, της νιότης με γηρατειά εφαρμόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν, αλλά το γεγονός ότι ο Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δημιουργεί κάποιες δυσκολίες, παρ' όλο που το απόσπασμα 67 μας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων. Διότι, αν σωστά υπάρχει πέρασμα από τον ξύπνιο στον ύπνο, έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο, τι γίνεται με τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων; Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι, από την άλλη πλευρά, πρέπει να επικαλεσθούμε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισμός πρέπει να παίζει μεγάλο ρόλο για να κατανοήσουμε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο: η ειμαρμένη της ψυχής το εξυπονοεί, το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ. άλλωστε το απόσπασμα του Αναξίμανδρου).

16. Δεν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόμενης στη σχετικότητα των πάντων, αλλά για ένα επιχείρημα προορισμένο να μας δείξει την ενότητα και την αρμονία των αντιθέτων.

17. Αυτό το απόσπασμα, όπως και το επόμενο, είναι αρκετά δύσκολο να το ερμηνεύσουμε αν βασιστούμε μόνο σε ό,τι μας λέει και θελήσουμε να το διευκρινίσουμε μόνον από αυτό το ίδιο και από ό,τι λένε οι λέξεις. Πρέπει, για μια ακόμη φορά, να προσαρτήσουμε αυτά τα δυο αποσπάσματα στο θέμα εκείνο σύμφωνα με το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν με τη σειρά του από το πολλαπλό, ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωμα του Είναι και μια φιλοσοφία του γίγνεσθαι μέσα στο Είναι. Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν με το περίφημο απόσπασμα του Αναξίμανδρου. Από τη μια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του, από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι. Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας, και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο μπροστά σε ένα όριο. Όσο για το απόσπασμα 77, ο Πορφύριος, σύμφωνα με τον Νουμήνιο, μας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών μέσα στο ρεύμα του γίγνεσθαι.

18. Η έκφραση τέμνοντες, καίοντες μοιάζει να είναι μια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας. Οι Bywater, Zeller και Kirk διορθώνουν μηδέν σε μη-δέν και το κείμενο σημαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αμοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν.

19. Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κ.ε.) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους, από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καμιά σεξουαλική σχέση. Η ίδια έδωσε ζωή, πάντοτε μόνη της, στον Αιθέρα και το Φως, έπειτα στη Νύχτα και την Ημέρα. Έτσι η Ημέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας, εφ' όσον προέρχεται από αυτήν, (βλ. πάνω σ' αυτό το θέμα: Clemence Ramnoux, La Nuit et les enfants de la Nuit, ρaris 1959). Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο, κάποιοι θέλησαν να δουν μια αποφασιστική καμπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασμα από το Μύθο στο Λόγο, από τον ά-λογο μύθο στην παγκόσμια Λογική· μιλήσαμε ήδη για το τι θα μπορούσαμε να σκεφτούμε σχετικά με τη μετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος με “Raison” και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν, στους έλληνες φιλοσόφους, μια επιστημονική σκέψη στον πυρήνα της από μια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση. Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ημέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό, είναι κατά πρώτον στο όνομα της αρμονίας και της ενότητας των αντιθέτων, αλλά επίσης στο όνομα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής, διότι, αν η Νύχτα γεννά την Ημέρα μετά την αυγή, η Ημέρα γεννά με τη σειρά της τη Νύχτα μετά το λυκόφως. Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόμενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσμου.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου