Μανόλης Τριανταφυλλίδης

Μανόλης Τριανταφυλλίδης - 20/4/1959. Επέτειος από το θάνατό του

«Ο Τριανταφυλλίδης γεννήθηκε το 1883. Η μητέρα του, το γένος Ροδοκανάκη, καταγόταν από τη Χίο. Ο πατέρας ήταν Μακεδόνας από την Κοζάνη. Μαθητή ακόμη τον συγκινούσαν θέματα γλωσσικά και ζητήματα αγωγής. Το 1900 εγγράφεται, ύστερα από πίεση του πατέρα του, στη Φυσικομαθηματική Σχολή. Με τη βοήθεια της μητέρας κατορθώνει να αφήσει τα μαθηματικά και να εγγραφεί στη Φιλοσοφική Σχολή. Υπήρξε μαθητής του γλωσσολόγου Γεώργιου Χατζιδάκι. Κοντά του γνώρισε επιστημονικότερα τη γλώσσα του ελληνικού λαού. Αργότερα, απαλλασσόμενος από τον καθαρευουσιανισμό της Σχολής, του οικογενειακού και του γενικότερου περιβάλλοντος, μπόρεσε να προσεγγίσει τη δημοτικιστική ιδεολογία, της οποίας και αργότερα έγινε σημαντικότατος κήρυκας. Είχε ιδιαίτερα επηρεαστεί από τα διδάγματα της γλωσσολογικής επιστήμης, αλλά και από τα διαβάσματά του γενικότερα. Αισθητή σ’ αυτόν επίδραση άσκησε, καθώς φαίνεται, και μια σημαντική ομιλία της εποχής εκείνης για το γλωσσικό ζήτημα• εννοώ διάλεξη του Ελισαίου Γιανίδη, σημαντικού μελετητή και στρατευόμενου δημοτικιστή στις αρχές του εικοστού αιώνα.
[…]
Ο Τριανταφυλλίδης φεύγει στη Γερμανία, το 1905, έχοντας δημοσιεύσει τον πρώτο τόμο του βιβλίου του Ξενηλασία ή ισοτέλεια; Αντίκριζε το θέμα των ξένων λέξεων στο χώρο της νέας ελληνικής. Μολονότι είναι ήδη φωτισμένος δημοτικιστής, το βιβλίο γράφεται στην καθαρεύουσα – γεγονός χαρακτηριστικό για την εποχή.
[…]
Στο Μόναχο ο Τριανταφυλλίδης παραμένει ως σπουδαστής ένα εξάμηνο. Τον επόμενο χρόνο φεύγει στη Χαϊδελβέργη. Εκεί παρακολουθεί μαθήματα κατά το θερινό εξάμηνο. Γυρίζοντας στο Μόναχο εξακολουθεί τις σπουδές του για τέσσερα εξάμηνα, έως τον Ιούλιο του 1908. Παρακολουθεί μαθήματα γλωσσολογίας, βυζαντινολογίας (με τον Krumbacher), αρχαίας φιλολογίας, φιλοσοφίας και παιδαγωγικής. Γίνεται διδάκτορας (1908) και η διατριβή του, ολοκληρωμένη αργότερα (1909), δημοσιεύεται με τον τίτλο: Die Lehnwörter der mittelgriechischen Vulgärliteratur. Ακολουθεί ένα ταξίδι στην Ελβετία. Εκεί επισκέπτεται σχολεία και αυξάνει την πείρα του στο χώρο της εκπαίδευσης. Παρακολουθεί τότε και μαθήματα του Albert Thumb στο Marburg.
Ο Τριανταφυλλίδης ταξιδεύει το 1907 στο Παρίσι με την πρόσθετη, βασική γι’ αυτόν, επιθυμία να επισκεφτεί τον Ψυχάρη. Αυτή πραγματοποιείται στις 10 Οκτωβρίου 1907. Αξίζει να προσέξομε τις σχέσεις του Τριανταφυλλίδη με τον Ψυχάρη και ως άμεση προσωπική επαφή, αλλά και στον καθαρώς γλωσσοθεωρητικό χώρο. Έτσι θα μπορέσομε να κατανοήσομε και την τελική προσαρμογή του δημοτικισμού στη νεοελληνική πραγματικότητα. Η προσαρμογή αυτή πραγματοποιήθηκε βέβαια όχι μόνο από τον Τριανταφυλλίδη, αλλά και από τον Αλέκο Δελμούζο και το Δημήτρη Γληνό με την προσωπικότερη συμβολή του καθενός στον κοινό αγώνα.
[…]
Ο Τριανταφυλλίδης, γυρίζοντας οριστικώς στην Ελλάδα το 1912, μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του και ύστερα από ενδιάμεσα (1912) ταξίδια στην Αγγλία και το Παρίσι, αναλαμβάνει πρωταρχικό έργο ανάμεσα στους κορυφαίους του “Εκπαιδευτικού Ομίλου”. Τον επόμενο χρόνο (1913) τοποθετείται συνεργάτης τού πριν από ορισμένα χρόνια ιδρυμένου Ιστορικού Λεξικού της Ελληνικής Γλώσσης. Εκεί παραμένει έως τις 5 Ιουνίου 1917. Δύο μήνες αργότερα ορίζεται ένας από τους τρεις πρωταθλητές της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, που έχει ήδη ξεκινήσει, και αναλαμβάνει μαζί με τον Αλέκο Δελμούζο τη θέση του ανώτερου επόπτη της δημοτικής εκπαίδευσης. Αντιμετωπίζει και αυτός, όπως γενικότερα και η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, αντιπάλους από δύο πλευρές: τους ριζοσπαστικότερους απ’ αυτόν δημοτικιστές από το ένα μέρος και τους καθαρευουσιάνους από το άλλο. Αυτοί μάλιστα τον χαρακτηρίζουν ψυχαρικό.
Ως επόπτης της δημοτικής εκπαίδευσης ταξιδεύει σε ευρωπαϊκές χώρες το 1920 με ειδική αποστολή. Τη θέση του επόπτη αναγκαστικά την εγκαταλείπει μετά την αποτυχία του Βενιζέλου στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου του 1920. Καταρρέει τότε η ολιγόχρονη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917. Ο Τριανταφυλλίδης, καθώς και άλλοι κορυφαίοι της μεταρρύθμισης, απομακρύνονται από την εκπαίδευση και για δυο τρία χρόνια δεσπόζει ο άκρατος και άκριτος καθαρευουσιανισμός στο χώρο της βασικής εκπαίδευσης του ελληνικού λαού.
Μετά την ανατροπή της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, επακόλουθο της αποτυχίας του Ελευθέριου Βενιζέλου στις εκλογές της 1 Νοεμβρίου 1920, ο Τριανταφυλλίδης, απογοητευμένος φυσικά, αναχωρεί στη Γερμανία, όπου παραμένει τη διετία 1921–1923. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα διορίζεται στο Λαογραφικό Αρχείο στις 25.7.1923. Μόνο με το κίνημα του Πλαστήρα (1922), και τη μεταπολίτευση θα μπορέσει, προσωρινά και πάλι, να δράσει ο εκπαιδευτικός δημοτικισμός. Τότε (1923) και ο Τριανταφυλλίδης επανακτά τη θέση του ανώτερου επόπτη της δημοτικής εκπαίδευσης. […]
Το 1926 γίνεται ο Τριανταφυλλίδης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και αναλαμβάνει διδασκαλία στο τέλος του έτους (4.11.1926) και αρχίζει να διδάσκει στις 16.11.1926. Θα παραμείνει στην έδρα έως την 18η Ιανουαρίου του 1935, οπότε παραιτείται για να αφοσιωθεί αποκλειστικά στην ολοκλήρωση της Γραμματικής του. Συνολικά μπόρεσε να διδάξει σε πανεπιστήμιο μόνο οκτώ χρόνια (τέλος 1926–αρχές του 1935).
[…]
Οι δημοτικιστές της εποχής του Τριανταφυλλίδη σωστά έβλεπαν ότι έπρεπε βάσει της γραπτής γλώσσας να υπάρξει μια γραμματική της δημοτικής, συμπληρωμένη με μερικούς λόγιους τύπους. Τη Γραμματική αυτή θέλησε να τη συγκροτήσει ο Τριανταφυλλίδης και την είχε ήδη κατά βάση προετοιμάσει όταν ο Μεταξάς συγκρότησε επιτροπή με την προεδρία του για την οριστική διατύπωση της γραμματικής της δημοτικής.
Ο Τριανταφυλλίδης, συντάσσοντας τη Γραμματική του, στηρίζεται στη λαϊκή γλώσσα, όμως δέχεται, ως ένα βαθμό όσον αφορά το λεξιλόγιο, το καθεστώς που δημιούργησε η καθαρεύουσα. Η Γραμματική του Τριανταφυλλίδη “επισημοποιούσε”, θα λέγαμε, το συμβιβασμό που είχε προτείνει και εφαρμόσει η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917–1920. Πάντως ο Τριανταφυλλίδης δεχόταν ότι την τελευταία λέξη στο θέμα θα την πει η περαιτέρω καλλιέργεια της δημοτικής. Και είχε δίκιο.
Ο Τριανταφυλλίδης και μετά την παράδοση στη δημοσιότητα της Γραμματικής του εξακολούθησε να προσφέρει και στον τομέα της γλωσσικής έρευνας και στον τομέα της γλωσσικής διαφώτισης κοινού και επιστημόνων. Αναδείχτηκε φωτεινός εκλαϊκευτής και διδάσκαλος αγαπητός, μαχητής θαρραλέος και αξιοπρεπής, οργανωτής με ξεχωριστές ικανότητες. Δίκαια τιμάται από τις νεότερες γενιές επιστημόνων και λογίων – όταν βέβαια είναι σε θέση να αξιολογήσουν την όλη του προσπάθεια.
[…]
Το 1945 ταξιδεύει στην Αίγυπτο, όπου παραμένει ένα τρίμηνο μελετώντας τα εκπαιδευτικά πράγματα του εκεί απόδημου ελληνισμού.
Το 1948/1949, μια δύσκολη ακόμη εποχή για τον τόπο μας, νομίζω, όχι δικαιολογημένα υπέβαλε υποψηφιότητα για έδρα γλωσσολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του αθηναϊκού Πανεπιστημίου. Επέτυχε όμως ο Τριανταφυλλίδης τούτο: έδωσε την ευκαιρία στους κριτές του να εκφραστούν κατά τον τρόπο που εκφράστηκαν. Τον είπαν “εγκληματία” και “θορυβοποιό”. Κατά τα λόγια ενός κριτή: “παρέσυρε εις τον κρημνόν την εκπαίδευσιν της πατρίδος του”!
Την ίδια χρονιά (1949) ο Τριανταφυλλίδης αντιρεαλιστικά σκεπτόμενος, ίσως όμως και μόνο για να αναγκάσει την Ακαδημία να αποφανθεί, υποβάλλει υποψηφιότητα για την έδρα της γλωσσολογίας, όμως η Ακαδημία αποφασίζει να μη συμπληρωθεί η κενή έδρα της γλωσσολογίας.
Επί πολλά χρόνια εξακολουθούν να ακούγονται ποικίλες “φωνές” συντηρητικών με τα γνωστά παλιά επιχειρήματα, αλλά και δημοτικιστών που διαμαρτύρονται για το γλωσσικό καθεστώς. Η γλωσσική διαμάχη τελικώς καταλήγει, μετά την πτώση των συνταγματαρχών, στην αναγνώριση της δημοτικής από την πολιτεία (1976). Η ίδια η δικτατορία μάλιστα βοήθησε σ’ αυτό με τα ανόητα και ακατανόητα μέτρα της στο χώρο της γλώσσας και της παιδείας.
Ο Τριανταφυλλίδης σκέφτηκε και το μέλλον της γλωσσικής παιδείας του τόπου. Ίδρυσε το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης – που δίκαια του δόθηκε η πρόσθετη προσωνυμία Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη.»
Εμμ. Κριαράς, «Μανόλης Τριανταφυλλίδης», Ερευνητικά, Θεσσαλονίκη, 2006, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, σ. 210-218