ΜΑΡΚΟΣ ΑΥΡΗΛΙΟΣ ΑΝΤΩΝΙΝΟΣ

Ως τελευταίος εκπρόσωπος τόσο του Αρχαίου Κόσμου, όσο και του Στωϊκισμού, αναγνωρίζεται, όχι ως σχολάρχης αλλά ως απλός κατά βίον στωϊκός, ο εστεμμένος φιλόσοφος Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος (Marcus Aurellius Antoninus, 26 Απριλίου 121 – 17 Μαρτίου 180), Ρωμαίος αυτοκράτωρ κατά τα έτη 161 - 180 μ.α.χ.χ. Ως παιδί, αν και ορφανός, έτυχε πολύ καλής ανατροφής από τον παππού του (σε ηλικία 8 μόλις ετών έγινε δεκτός στον Ιερατικό Σύλλογο της Ρώμης) και λαμπρής μορφώσεως κοντά στον ρήτορα Φρόντωνα (Fronto) και τον Έλληνα σοφιστή Ηρώδη τον Αττικό. Απεμακρύνθη όμως γρήγορα από τα μαθήματα της Ρητορικής, για να αφοσιωθεί σε μελέτη εις βάθος, της Φιλοσοφίας. Τα γραπτά του Κόϊντου Ιουνίου Αρουληνού Ρουστικού (Quintus Iunius Arulenus Rusticus) και οι διδασκαλίες των Cinna Catulus και Claudis Maximus, τον εισήγαγαν στη Στωϊκή Φιλοσοφία, η ηθική της οποίας τον κατεγοήτευσε, και σε ηλικία 12 ετών εφόρεσε το σχήμα των στωϊκών, υιοθετώντας τον απλό τρόπο ζωής τους. Τα 12 βιβλία των στοχασμών του («Τα εις Εαυτόν»), τα οποία συνέγραψε στην Ελληνική κατά την περίοδο 170 - 178 περίπου, όταν ήδη ήταν αυτοκράτωρ, αποδεικνύουν πόση εσωτερική ηρεμία και παρηγορία μπορούσε να του προσφέρει η Στωϊκή Διδασκαλία και μάλιστα σε καιρούς ταραχών και συγκρούσεων. Ιδιαιτέρως τον είχε επηρεάσει η διδασκαλία του Επικτήτου. Η αφοριστική μορφή που επέλεξε να δώσει στο έργο του (εκτός από το 1ο βιβλίο) πρέπει να προέρχεται από τον Ηράκλειτο, καθώς ο Μάρκος Αυρήλιος με χαρά προσεγγίζει την διδασκαλία του και εξελίσσει τις σκέψεις του φιλοσόφου σε μορφή προσωπικού διαλογισμού. Η φιλοσοφική του θέση ορίζεται από τη σεμνή ένταξη του ανθρώπου σε μία ευρυτέρα συνεξάρτηση και από την αυτονόητη επιθυμία προσφοράς υπηρεσίας στην ανθρώπινη κοινωνία, γι’ αυτό άλλωστε και ως αυτοκράτωρ υπήρξε δικαιότατος, φιλάνθρωπος και ανεκτικός, παρά το ότι αντιμετώπισε συγκεντρωμένα εναντίον του τα δυσκολώτερα των προβλημάτων: η Αρμενία δέχεται την επιδρομή των Πάρθων και ο εκεί πόλεμος διαρκεί έως το 166, έτος κατά το οποίο η Αυτοκρατορία δέχεται την εξ Αρμενίας καταστροφική εισβολή της πανούκλας, η οποία κατέστρεψε τον Αρχαίο Κόσμο με εξόντωση του μεγαλυτέρου τμήματος των αστικών πληθυσμών και δη των πεπαιδευμένων ανθρώπων. Ο διοικητής των λεγεώνων της Συρίας Αβίδιος Κάσσιος, προχωρεί σε στάση και αποστασία, αυτοανακηρυχθείς στην Αντιόχεια «Αυτοκράτωρ της Ανατολής». Οι Μαρκομάνοι Γερμανοί εισβάλλουν στα βόρεια σύνορα και έκτοτε ο αυτοκράτωρ ξοδεύει όλη τη ζωή του εκεί, με εξαίρεση τη σύντομη εκστρατεία στην Ανατολή για την καταστολή της στάσεως του Κασσίου, μέχρι τον θάνατό του στις 17 Μαρτίου 180 στη Vindobona (σημερινή Βιέννη), υπερασπιζόμενος την συνορογραμμή του Δουνάβεως, με ελάχιστες σύντομες επικέψεις του στη Ρώμη. Η πείνα, οι φυσικές καταστροφές και τα οικογενειακά του δράματα, δεδομένου ότι από τα δεκατρία τέκνα του δεν έζησαν παρά μόνον πέντε, συμπληρώνουν το σκηνικό μέσα στο οποίο ο μεγάλος αυτός άνδρας καλείται να εφαρμόσει εμπράκτως τα στωϊκά προτάγματα. Όντως, ο Μάρκος Αυρήλιος, εστάθη πάντοτε υπεράνω των πραγμάτων και των υποκειμενισμών, παρέσχε στους ανθρώπους μία άνευ παρεκκλίσεων Δικαιοσύνη και συμπεριεφέρθη με τον πλέον γαλήνιο και ανεξίκακο τρόπο, ακόμη και σε αυτούς τους εχθρούς του: όταν ο στασιαστής και προδότης Κάσσιος εδολοφονήθη από έναν επιτελή του αξιωματικό, ο εστεμμένος φιλόσοφος τον εκήδευσε με όλες τις στρατιωτικές τιμές. Μετεχειρίσθη τους ανθρώπους πάντοτε ως όντα ηθικά, διεμόρφωσε επί το ηπιώτερον την σκληρή νομοθεσία της εποχής και προσεπάθησε να συντάξει ένα σώμα νόμων που να εστιάζει στην ισονομία και την ελευθερία του λόγου (περί «πολιτείας ισονόμου, κατ' ισότητα και ισηγορίαν διοικουμένης...» γράφει ο ίδιος, Α, 14), συνέστησε ειδικό ταμείο για την κήδευση των απόρων πολιτών, περιώρισε την έκλυση των ηθών και την πορνεία, συνέστησε την Κηδεμονευτική Πραιτωρία για την φροντίδα των ορφανών, επέβαλε την υποχρεωτική τήρηση μητρώου γεννήσεων και την ληξιαρχική εγγραφή των πολιτών, εγενίκευσε τις απελευθερώσεις των δούλων και τους έδωσε πλήρη δικαιοπρακτική ικανότητα αλλά και δικαίωμα να κληρονομούν τον κύριό τους σε περίπτωση ελλείψεως συγγενών, απηγόρευσε τις σωματικές τιμωρίες και εδίωξε ποινικώς την συκοφαντία και κανονικώς, ως κακούργημα, τον φόνο δούλου από τον κύριό του, οργάνωσε ένα τέλειο σύστημα επισιτισμού με το οποίο κατέστησε, τουλάχιστον στην χερσόνησο των Απεννίνων, αδυνάτους τους λιμούς, προέβλεψε την απαλλαγή των κατηγορουμένων φρενοβλαβών, ενομοθέτησε την «εύνοια ελευθερίας» (δηλαδή την παραδοχή στις δίκες, σε περιπτώσεις αμφιβολιών, της πιο ευνοϊκής για την ανθρώπινη ελευθερία ερμηνείας) και προσεπάθησε, δίχως όμως επιτυχία, να απομακρύνει τον λαό από τα ειδεχθή θεάματα των αμφιθεάτρων (όταν εστράτευσε τους μονομάχους για τον πόλεμο κατά των Γερμανών, ο όχλος εστασίασε εναντίον του με την κατηγορία ότι ήθελε.. «να τον αποσπάσει από τις διασκεδάσεις και να τον στρέψει στην πληκτική Φιλο σοφία» !! Ο Ernest Renan γράφει πολύ χαρακτηριστικά ότι «οι τακτικοί θαμώνες των αμφιθεάτρων ήσαν τα μόνα πρόσωπα που δεν τον αγαπούσαν καθόλου»). Οι δύο ολιγοετείς διωγμοί των χριστιανών από αυτόν τον άγιο και πράο αυτοκράτορα, από 166 έως 168 και από 177 έως 180, ο οποίος στα πρώτα 15 έτη της βασιλείας του τους επροστάτευε όλως ιδιαιτέρως και ενομοθέτησε μάλιστα να δικάζονται όλοι όσοι τους ενοχλούν όχι για κάποιες αξιόποινες πράξεις τους αλλά απλώς λόγω της ιδιότητός τους, αποτελεί μία καλή ιστορική μαρτυρία για το μέγεθος της εγκληματικής, εκείνη την εποχή, δραστηριότητος των τελευταίων, οι οποίοι, υπό την παραφροσύνη των μοντανιστικών ιδεών, επετίθεντο ανοικτά, ακόμη και με βεβηλώσεις συμβόλων και Ιερών ή προτροπές του όχλου σε στάση, κατά ολοκλήρου του κοινωνικού ιστού και του συστήματος αξιών της πεπολιτισμένης ανθρωπότητος (η φράση ότι «απαρνούνται την ζωή παρακινούμενοι από μία στείρα αντιδραστική διάθεση, αντί να θυσιάζονται προς χάριν θέσεων που βασίζονται σε λογικά επιχειρήματα» είναι η μοναδική διασωθείσα αναφορά του Μάρκου Αυρηλίου σε αυτούς). Στο ελάχιστο διασωθέν έργο του, που ουσιαστικώς δεν είναι παρά το προσωπικό του ημερολόγιο το οποίο και δεν είναι καν γραμμένο για να διαβασθεί από κοινό, αναφαίνεται ωστόσο, στην πληρότητά της, η υπεύθυνη προθυμία αυτού του φιλοσόφου – αυτοκράτορος για προσφορά υπηρεσιών προς τον άνθρωπο και η θετική υποχρέωση να συνεργασθεί από την θέση του και με όλες του τις δυνάμεις για την διατήρηση του συνόλου, μέλος του οποίου αισθανόταν και ο ίδιος ότι αποτελεί. Μέσα από αυτή την εκπληκτική κατάθεσή του, ο εστεμμένος φιλόσοφος, ο οποίος κατά το πέρασμά του από την Αθήνα είχε μυηθεί και στα αγιώτατα Μυστήρια των Ευμολπιδών («Ελευσίνια»), αποτολμά την τολμηρή κατάδυση στις σχεδόν απρόσιτες για τους θνητούς ρίζες του «καθήκοντος», με βαθιά συνείδηση του εφημέρου του βίου των θνητών αλλά, από την άλλη, και του αιωνίου της Προνοίας του Κόσμου. Η ενδοσκοπική αυτή «λέξη» του εστεμμένου φιλοσόφου, παραδόξως για τον σημερινό μονομερή, μονολιθικό και μονοθεϊστή άνθρωπο, δεν τον κάνει ωστόσο αναχωρητή και απόκοσμο, αλλ’ αντιθέτως έναν βαθύτατα κοινωνικό και ανθρώπινο άνδρα που κηρύσσει δίχως την παραμικρή επιφύλαξη ότι: «οι άνθρωποι γεγόνασιν αλλήλων ένεκεν, ή δίδασκε ή φέρε» (Η, 59) δηλ. το ότι όλοι μας έχουμε δημιουργηθεί για χάρη των συναθρώπων μας τους οποίους οφείλουμε ή να καλλιεργήσουμε ή να τους υπομείνουμε. Εγκαταλελειμμένος εν μέσω απείρων εχθρών, αναξίων συνανθρώπων αλλά και προδοτών, πληττόμενος από αλλεπάλληλες συμφορές, ο Μάρκος Αυρήλιος στέκει γαλήνιος και ακλόνητος, δίχως να ελπίζει σε οποιαδήποτε έξωθεν βοήθεια ή «θαύμα», αλλά πιστός μόνον στο φως, την ομορφιά και την ηρεμία του εσωτερικού του κόσμου, αυτάρκης και θεϊκός μέσα στο θνητό του κορμί (ως οργανικό μέλος του Παντός και τμήμα του Θεού από τον οποίο προήλθε και στον οποίο πρέπει μετά θάνατον να επιστρέψει) δίδοντας έκτοτε στους ανθρώπους το αιώνιο άριστο παράδειγμα της ενσάρκου Αγαθότητος και Δικαιοσύνης. Το ότι ο Μάρκος Αυρήλιος προετίμησε την Ελληνική ως γλώσσα τον στοχασμών του, μπορεί να εξηγηθεί ως προσπάθεια να αποφύγει τον υπέρμετρο ρητορισμό της λογοτεχνικής παραγωγής των ημερών του. Από την άλλη, ο λογοτεχνικός τίτλος «Τα Εις Εαυτόν», δηλαδή «οι συζητήσεις με τον εαυτό μου» που επέλεξε ο ίδιος, απαντάται για πρώτη φορά στην Ελληνική Λογοτεχνία και είναι άλλωστε αμφίβολλο αν είχε πρόθεση να το εκδώσει. Το πότε μετά τον θάνατό του εδημοσιεύθη το έργο του, παραμένει άγνωστο. Η επανέκδοσή του πάντως, το 1558 στη Ζυρίχη, στηρίζεται σε μια έκδοση του 10ου αιώνος από τον Αρέθα. Το έργο πάντως έγινε και πάλι αντικείμενο εντόνου ενδιαφέροντος τον 18ο αιώνα, όπως λ.χ. από τον Φρειδερίκο τον Μεγάλο. Σώζονται επίσης σε λατινική γλώσσα κάποιες επιστολές του προς τον Fronto και αποσπάσματα μίας ομιλίας του (Dessau 9340). Η εθνική Ρώμη ετίμησε αυτόν τον άγιο, ευσεβή, γαλήνιο και ενάρετο άνδρα με πολυάριθμα αγάλματά του, μεταξύ των οποίων ο περίφημος «ιππεύς του Καπιτωλίου», αλλά και η έκτοτε πεπαιδευμένη ανθρωπότητα με τον απεριόριστο σεβασμό της που συνοψίζεται αρκετά χαρακτηριστικά στα λόγια του Renan «κανένας συνετός άνθρωπος δεν θα αρνηθεί ότι υπήρξε μία μεγάλη ψυχή, αλλά και ένα μεγάλο πνεύμα που έζησε στα απέραντα βάθη του καθήκοντος και της συνειδητότητος… το μεγαλείο του δεν θα αμφισβητηθεί ποτέ, διότι στηρίζεται επάνω σε αυτό που δεν θα χαθεί, δεν θα φθαρεί ποτέ, δηλαδή επάνω στην εξοχότητα της καρδιάς». Ενδεικτικά ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΒΙΟΥ ο Μάρκος Αυρήλιος σημειώνει: «Μην ενεργείς δίχως την θέλησή σου, δίχως το πνεύμα της κοινής ωφελείας, δίχως συγκρότηση ή από αντίδραση. Μην προσπαθείς να κάνεις πιο όμορφη την σκέψη σου με ψεύτικα στολίδια ή πολυλογίες και μην καταπιάνεσαι με τα πάντα. Ο Θεός που είναι μέσα σου, ας είναι ο προστάτης ενός όντος αρσενικού, μεστωμένου, πολιτικού, πολιτισμένου, αρχοντικού και συγκροτημένου, ωσάν εκείνον που περιμένει ήρεμα τη λήξη του βίου, δίχως να χρειάζεται με όρκους να το αποδείξει ή με την ανθρώπινη μαρτυρία. Γαλήνιος, δίχως την ανάγκη της έξωθεν βοηθείας ή της παρηγορίας που παρέχουν οι άλλοι. Διότι όρθιος πρέπει να στέκεις, όχι ορθωμένος από τους άλλους». («ΜΗΤΕ ΑΚΟΥΣΙΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙ ΜΗΤΕ ΑΚΟΙΝΩΝΗΤΟΣ ΜΗΤΕ ΑΝΕΞΕΤΑΣΤΟΣ ΜΗΤΕ ΑΝΘΕΛΚΟΜΕΝΟΣ. ΜΗΤΕ ΚΟΜΨΕΙΑ ΤΗΝ ΔΙΑΝΟΙΑΝ ΣΟΥ ΚΑΛΛΩΠΙΖΕΤΩ. ΜΗΤΕ ΠΟΛΥΡΡΗΜΩΝ ΜΗΤΕ ΠΟΛΥΠΡΑΓΜΩΝ ΕΣΟ. ΕΤΙ ΔΕ Ο ΕΝ ΣΟΙ ΘΕΟΣ ΕΣΤΩ ΠΡΟΣΤΑΤΗΣ ΖΩιΟΥ ΑΡΡΕΝΟΣ ΚΑΙ ΠΡΕΣΒΥΤΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΡΩΜΑΙΟΥ ΚΑΙ ΑΡΧΟΝΤΟΣ ΑΝΕΤΕΤΑΧΟΤΟΣ ΕΑΥΤΟΝ, ΟΙΟΣ ΑΝ ΕΙΗ ΤΙΣ ΠΕΡΙΜΕΝΩΝ ΤΟ ΑΝΑΚΛΗΤΙΚΟΝ ΕΚ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΕΥΛΥΤΟΣ, ΜΗΤΕ ΟΡΚΟΥ ΔΕΟΜΕΝΟΣ ΜΗΤΕ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΤΙΝΟΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ. ΕΝ ΔΕ ΤΟ ΦΑΙΔΡΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΡΟΣΔΕΕΣ ΤΗΣ ΕΞΩΘΕΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΡΟΣΔΕΕΣ ΗΣΥΧΙΑΣ, ΗΝ ΑΛΛΟΙ ΠΑΡΕΧΟΥΣΙΝ. ΟΡΘΟΝ ΟΥΝ ΕΙΝΑΙ ΧΡΗ, ΟΥΧΙ ΟΡΘΟΥΜΕΝΟΝ») Ενδιαφέρουσα εξάλλου είναι και η ακόλουθη προτροπή του για μία ανθρωπιστική ορθοπραξία: «Σε δύο πράγματα πρέπει να έχεις διαρκή ετοιμότητα. Στο να πράττεις μόνο εκείνα που σου εμπνέει η λογική του Ηγεμονικού σου και της ορθοπραξίας, με σκοπό την ωφέλεια των ανθρώπων, και στο να είσαι ικανός να μεταβάλλλεις τη γνώμη σου αν τυχόν βρεθεί κανείς και σε διορθώσει ή να σε βγάλει από κάποια προκατάληψη, και αυτό με γνώμονα το αν προάγεται η δικαιοσύνη και η κοινή ωφέλεια και όχι αν κάτι εφάνη ευχάριστο ή ένδοξο». (Από το βιβλίο του Βλάση Γ. Ρασσιά «Θεοίς Συζήν. Εισαγωγή στον Στωϊκισμό», Αθήναι 2001, εκδόσεις «Ανοιχτή Πόλη»)

http://www.rassias.gr/STOIC8.html