H ομοφυλοφιλία του Καβάφη

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης στο σπίτι του στην Αλεξάνδρεια

Κώστας Καβάφης : ο αρχιτέκτονας, που με υλικά το δικό του πνεύμα και την ομορφιά των αγαλμάτων, έχτισε τον Παρθενώνα της ποίησης. Μετά ήρθαν οι μεγάλοι διακοσμητές των αετωμάτων...

Από μία ηλικία και μετά οι άνθρωποι γίνονται δύσκολοι αποδέκτες της αλήθειας. H αρχαία ελληνική φιλοσοφία στηρίζεται πάνω στην ελευθερία της επιθυμίας. Μήπως το πρόβλημα είναι ότι ο χριστιανισμός που ήλθε και έκρυψε το σώμα, έκρυψε συγχρόνως και έναν ολόκληρο φιλοσοφικό κόσμο που με την πάροδο του χρόνου αρχίζει πλέον να μοιάζει σαν διαστροφή; Μήπως ο Καβάφης θέτει το ερώτημα κατά πόσον η Ελλάδα και οι Έλληνες δε μπορούν να φτάσουν στο πεπρωμένο τους επειδή υπάρχει διχασμός μεταξύ αρχαίου ελληνικού πνεύματος και χριστιανισμού; Και μήπως ο Καβάφης προτείνει αρχαία Ελλάδα; Γι αυτό είναι με το λευκό κουστούμι μέσα στους έφηβους στο τέλος; Το ζήτημα είναι πέρα, πολύ πέρα από την ομοφυλοφιλία. Να μην ξεχνάμε ότι οι περισσότεροι Έλληνες βλέπουν πια τον κόσμο με τα μάτια μιας θρησκείας που δεν είναι Ελληνική, εξελληνίστηκε, αλλά δεν είναι Ελληνική. Διότι, η Αρχαία Ελλάδα έλεγε "το σώμα είναι πνεύμα και προέκταση του τοπίου". Την ομορφιά ο Έλληνας την αντιμετώπιζε ως ένα πολύ φυσικό γεγονός. Ο χριστιανισμός μας λέει ότι το σώμα είναι αμαρτία. O Καβάφης παραπέμπει στο Διονυσιακό και το Απολλώνιο στοιχείο. Αν μείνει κανείς στην ομοφυλοφιλία δεν έχει καταλάβει τίποτε από την ποίησή του.

H ομοφυλοφιλία του Καβάφη 

του Δημήτρη Τζιόβα

O ερωτικός Καβάφης δεν έπαψε να αποτελεί αντικείμενο απώθησης, έλξης ή ταύτισης. Ενώ παλαιότερα το ενδιαφέρον εστιαζόταν στην ιδιωτική ζωή του ίδιου του ποιητή και εκφραζόταν μέσα από την αμφιλεγόμενη έννοια του ηδονισμού ή φορούσε τη μάσκα της ψυχανάλυσης, στις ημέρες μας ο καβαφικός ερωτισμός αφορά περισσότερο τους αναγνώστες ή τους μελετητές, εκ των οποίων ορισμένοι δεν διστάζουν να υπογραμμίσουν ότι προσεγγίζουν τον Καβάφη από ομοφυλοφιλική σκοπιά. Έτσι από τους μελετητές (Μαλάνος, Αλιθέρσης, Ουράνης) των δεκαετιών του 1920 και του 1930, που μιλούσαν για τον «ανώμαλο» ή νοσηρό ερωτισμό της καβαφικής ποίησης, περνούμε τα τελευταία χρόνια στον ερωτισμό της ταυτότητας, όπως φαίνεται και από την αγγλόφωνη πρόσληψη του ποιητή.

Το 1983 το αφιέρωμα στον Καβάφη του περιοδικού «Journal of the Hellenic Diaspora» είχε προκαλέσει, μεταξύ άλλων, αρκετές συζητήσεις για μια επισήμανση που περιείχε και ανήκε στους εκδότες του περιοδικού. Στον πρόλογό τους, στο αφιερωματικό τεύχος, δήλωναν ότι ο Καβάφης δεν ήταν ούτε «διεστραμμένος» ούτε «πρόστυχος» ούτε «ερωτικός», αλλά ομοφυλόφιλος και κατέληγαν λέγοντας ότι «αν ο Καβάφης δεν ήταν ομοφυλόφιλος, δεν θα ήταν Καβάφης».

Στα είκοσι χρόνια που μεσολάβησαν έκτοτε γράφηκαν αρκετές μελέτες, άρθρα ακόμη και διατριβές για τον ερωτικό Καβάφη καθώς και ένα άρθρο του Πίτερ Μπίεν (1990), στο οποίο υποστήριζε ότι η ομοφυλοφιλία του Καβάφη ήταν ένας σημαντικός παράγοντας για τη φήμη του στον αγγλόφωνο χώρο. Άλλωστε αρκετοί ομοφυλόφιλοι θαυμαστές του, όπως ο E. M. Φόστερ, ο Γ. X. Οντεν, ο φωτογράφος Duane Michals, ο ζωγράφος David Hockney δεν ήξεραν ελληνικά. Τονίζοντας ότι δεν υπάρχει ένας ξεχωριστός ομοφυλοφιλικός τρόπος για να μεταφραστεί η καβαφική ποίηση, ο Μπίεν καταλήγει ότι ο ομοφυλόφιλος έρωτας είναι άγονος και έτσι εξηγείται γιατί ο Καβάφης επιμένει στην πορεία και όχι στο αποτέλεσμα, στην απώλεια και όχι στη σταθερότητα.

Στη δεκαετία του 1990 κυκλοφόρησαν άρθρα για τον Καβάφη και από ξένους ειδικούς στη λογοτεχνία των ομοφυλοφίλων όπως ο Mark Lilly (1993), o Gregory Woods (1998), ενώ δεν έλειψαν και τα λήμματα σε εγκυκλοπαίδειες για την ομοφυλοφιλική λογοτεχνία (βλ. αυτό του Peter G. Christensen στο «The Gay & Lesbian Literary Heritage», 2002). Μπορεί τα άρθρα αυτά να μην είναι πάντοτε εύστοχα ή επαρκή, ωστόσο αναδεικνύουν τον Καβάφη ως μια κορυφαία μορφή της ομοφυλοφιλικής λογοτεχνίας και αυτό επιβεβαιώθηκε πρόσφατα και σε μια ημερίδα με θέμα «Νέες προοπτικές για τον Καβάφη», που διοργάνωσε στο University College του Λονδίνου ο Δημήτρης Παπανικολάου (Mellon Fellow του κολεγίου) και στην οποία συμμετείχαν πανεπιστημιακοί (Howard Caygill, Christopher Robinson, Gregory Woods, Γιώργος Συρίμης, Βασίλης Λαμπρόπουλος), ποιητές (Διονύσης Καψάλης), μεταφραστές (Dominique Grandmont) και καλλιτέχνες (Κων. Γιάνναρης, Κατερίνα Αθανασοπούλου).

Ένα από τα επιχειρήματα της ομοφυλοφιλικής προσέγγισης του Καβάφη είναι ότι τα ερωτικά ποιήματά του (αν και συχνά σε τέτοιες προσεγγίσεις ο διαχωρισμός των ποιημάτων σε κατηγορίες αμφισβητείται) απευθύνονταν σε ένα ομοφυλόφιλο κοινό και γι' αυτό δεν διακρίνονται για την πολεμικότητα ή την προκλητικότητά τους. Ως εκ τούτου είναι προσφορότερο ο Καβάφης να συγκρίνεται με σύγχρονους ομοφυλόφιλους ποιητές παρά με την παράδοση της ευρωπαϊκής παρακμιακής ποίησης από τον Ρεμπό και τον Βερλέν ως τον Όσκαρ Ουάιλντ. Για την ομοφυλοφιλική προσέγγιση του Καβάφη, η ποίησή του συνιστά περισσότερο έναν χώρο ταύτισης και διαπραγμάτευσης της ταυτότητας και ως προς αυτό συγκλίνει με τη διασπορική ή συγκρητική προσέγγισή του, που και αυτή έχει προβληθεί τα τελευταία χρόνια από μελετητές του Καβάφη εκτός Ελλάδος.

Και στις δύο προσεγγίσεις ο ρόλος του αναγνώστη δεν είναι απλώς δεκτικός, ή αποκρυπτογραφικός, αλλά βασίζεται στη βιωματική μέθεξη, καθώς η ποίηση του Καβάφη προβάλλει τη διαθεσιμότητά της ως πεδίο ταύτισης και αυτογνωσίας στον αναγνώστη. Και οι δύο προσεγγίσεις αμφισβητούν τις αυστηρές διπολικές αντιθέσεις και αναδεικνύουν τα διάκενα και την πορώδη υφή κάθε ταυτότητας. Σημείο σύγκλισής τους είναι η έννοια της μεταιχμιακότητας και η αίσθηση του συγκρητικού κράματος, ο μετεωρισμός και η αμφιθυμία μεταξύ φύλων, γλωσσών, εθνών και πολιτισμών.

Τελικά ο Καβάφης είναι ο ποιητής που προσδιορίζεται περισσότερο από κάθε άλλον από τα επίθετα που του αποδόθηκαν κατά καιρούς. Παλαιότερα ήταν ο ηδονικός, ο πολιτικός, ο διδακτικός, ο ειρωνικός Καβάφης, ενώ σήμερα πρωτοστατεί, κυρίως εκτός Ελλάδος, ο ομοφυλόφιλος (queer), ο διασπορικός και ο συγκρητικός Καβάφης. Πόσο χρήσιμοι είναι αυτοί οι προσδιορισμοί-ετικέτες δεν είναι του παρόντος να συζητήσουμε, αλλά ενώ από την Ελλάδα προβάλλεται με ειδωλοπλαστικό ζήλο και εθνική έπαρση ο οικουμενικός και διαχρονικός Καβάφης ως σταθερή αξία ή ως ο ποιητής που μιλάει εξακολουθητικά στους αναγνώστες και επηρεάζει ομοτέχνους του, από το εξωτερικό μας συστήνεται ένας Καβάφης πιο προσγειωμένος και επίκαιρος, που συνομιλεί με τις πολιτισμικές και ταυτοτικές ανησυχίες της εποχής μας, καθώς η ποίησή του παρουσιάζεται ως ρευστή, ανοιχτή και διαθέσιμη για να αναγνωρίσουν σε αυτήν οι αναγνώστες τους εαυτούς τους.

Ο κ. Δημήτρης Τζιόβας είναι καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών 

στο Πανεπιστήμιο του Birmingham της Αγγλίας.

Μια άγνωστη εικόνα του Κ. Καβάφη, που δείχνει τον ποιητή σε νεαρή ηλικία, αποκαλύπτει ο συλλέκτης και ποινικολόγος Κώστας Κούτρας

Η ιστορία μιας φωτογραφίας

Το πρωτότυπο της φωτογραφίας που δημοσιεύεται σήμερα στο «7» δεν προέρχεται από το Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, όπου και το Αρχείο Καβάφη. Βρίσκεται πάντα προστατευμένο στο οβάλ κάδρο με το κοίλο τζάμι που το κοσμεί εδώ κι έναν αιώνα, κι ανήκει στον ποινικολόγο Κώστα Κούτρα, μέλος της ελληνικής επιτροπής της Διεθνούς Αμνηστίας και πρόεδρο της οργάνωσης «Δικηγόροι χωρίς σύνορα». Έναν λάτρη της καβαφικής ποίησης, αλλά και παθιασμένο συλλέκτη που την έχει στην κατοχή του κοντά τριάντα χρόνια!

Όπως εξηγεί, «μου τη χάρισε το 1980 ο φίλος και κουμπάρος μου Κώστας Ζήβας, έμπορος αντικών που χάθηκε αργότερα σε τροχαίο, και του οποίου η υπαίθρια έκθεση στο Μαρούσι εξακολουθεί να λειτουργεί. Θυμάμαι ότι ρωτώντας για την προέλευση της φωτογραφίας, μου απάντησε πως την είχε προμηθευτεί στην Αθήνα μαζί με άλλα αντικείμενα στις αρχές της δεκαετίας του '50, από τους κληρονόμους μιας παλιάς οικογένειας της Κωνσταντινούπολης. Φυσικά, το ζήτημα της αυθεντικότητας είχε απασχολήσει και τον ίδιο. Είχε απευθυνθεί στον έμπειρο φωτογράφο Κούνιο, στο ειδικό κατάστημα κορνιζών της Λυμπεράκη, σε καβαφιστές όπως ο Γ. Π. Σαββίδης, κι είχε πειστεί πως ήταν γνήσια, τραβηγμένη στο τέλος του 19ου αιώνα σ' επαγγελματικό φωτογραφείο, μάλλον της Αλεξάνδρειας».

Αναζητώντας τα ίχνη του πορτρέτου

Ο Κ. Κούτρας κράτησε τη φωτογραφία στο δικηγορικό γραφείο του. «Δεν είχα καμιά διάθεση να τη βγάλω προς στα έξω, προτιμούσα να μην την αγγίξει κανείς», λέει. Μέχρι που τον Φεβρουάριο του 2007 τον επισκέφθηκε η γνωστή γλύπτρια Ασπασία Παπαδοπεράκη, δημιουργός, μεταξύ άλλων, της προτομής του ποιητή στο προξενείο της Αλεξάνδρειας και συγγραφέας της εξονυχιστικής μελέτης «Η μορφή του Καβάφη». Αποσβολωμένη μπροστά στη φωτογραφία και δίχως την παραμικρή αμφιβολία για την ταυτότητα του νεαρού άνδρα, η τελευταία ζήτησε από τον Κούτρα να της την παραχωρήσει προσωρινά, ώστε ν' ασχοληθεί κι η ίδια με την αξιολόγηση και τη μελλοντική προβολή της. Κάπως έτσι έφτασε και η μεγεθυμένη κόπια του πορτρέτου στο μουσείο της αλεξανδρινής οδού Λέψιους. Όμως, η Παπαδοπεράκη θεωρεί πως η φωτογράφιση δεν έγινε στην Αλεξάνδρεια, αλλά στην Κωνσταντινούπολη. «Διαφορετικά», λέει, «η φωτογραφία θα διασωζόταν στο αρχείο του ποιητή, δεν θα είχε παραπέσει». 

Πράγματι, το 1882, μετά την εξέγερση στην Αλεξάνδρεια που κατέληξε στον βομβαρδισμό της πόλης από τον βρετανικό στόλο, η Χαρίκλεια Καβάφη και τα παιδιά της φεύγουν για την Κωνσταντινούπολη και φιλοξενούνται στο σπίτι του πατέρα της.

Εκεί αρχίζει να εκδηλώνεται κι ο ομοσεξουαλισμός του εικοσάχρονου τότε Κωνσταντίνου, όπως αναφέρουν η Μαρία Στασινοπούλου και ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος στο «Ο βίος και το έργο του Γ. Π. Καβάφη». Λέγεται, μάλιστα, ότι ο ίδιος έμενε σε δύο διαφορετικές συγγενικές οικογένειες που ζούσαν σε διαφορετικές γειτονιές και δεν είχαν αρμονικές σχέσεις μεταξύ τους, κι ότι εκμεταλλευόταν αυτήν την κατάσταση που του επέτρεπε να περνά δίχως έλεγχο έξω τις νύχτες του. 

Φαίνεται πως ο Καβάφης επιθυμούσε τότε να γίνει πολιτικός ή δημοσιογράφος, αλλά ήδη από το 1884 αρχίζει να γράφει ποιήματα και πεζά, ενώ την ίδια χρονιά επιχειρεί να μεταφράσει ολόκληρο το «Πολύ κακό για το τίποτα» του Σαίξπηρ. Χάρη στην αλληλογραφία που διατηρεί με φίλους από τη γενέτειρά του, ενημερώνεται για τις πολιτικές εξελίξεις, την επάνοδο των Ευρωπαίων στην Αίγυπτο και την εκ νέου άνθιση του εμπορίου, όπως και για τη δίψα για διασκέδαση που είχε ακολουθήσει μετά τον φόβο των βομβαρδισμών και των σφαγών. Όμως, στα δικά του γράμματα της εποχής, δεν λέει κουβέντα για τα προσωπικά του.

Ο Κ. Κούτρας και η Α. Παπαδοπεράκη αναμένουν τώρα τις επίσημες τοποθετήσεις των μελετητών. Οι επόμενες δικές τους κινήσεις, πάντως, δεν σχετίζονται με αυτό το «πολύ σημαντικό ντουκουμέντο», σύμφωνα και με τον Δ. Δασκαλόπουλο. Στόχος τους είναι η δημιουργία ενός συλλόγου που θα προωθήσει την ιδέα της αγοράς από το ελληνικό Δημόσιο του κτιρίου όπου στεγάζεται το Σπίτι του Καβάφη, συγκεντρώνοντας από ιδιώτες όσο το δυνατόν περισσότερα χρήματα γι' αυτόν τον σκοπό.

Της Στ. Παπασπύρου, Ελευθεροτυπία, 7 - 01/03/2009

http://poihsh-pezografia.blogspot.gr/