οι Πομάκοι

Οι συγγενείς μου, οι Πομάκοι

 

                                                                       Του Χρήστου Κηπουρού {*}

Όταν πριν είκοσι χρόνια έγραφα ότι οι Πομάκοι δεν είναι Έλληνες ούτε Βούλγαροι ούτε πολύ περισσότερο Τούρκοι, ήξερα ότι δεν είναι αρκετό. Ότι έλειπαν πολλές ψηφίδες. Όπως και τώρα. Ήταν όμως μια βάση. Στην οποία τα όποια νέα στοιχεία έρχονταν στο φως, οποιαδήποτε κι αν ήταν, θα μπορούσαν είτε να τη διαψεύσουν είτε να την εμπλουτίσουν. Ακόμη κι αν επρόκειτο για ενδείξεις, επόμενα πιθανολογήσεις. Γιατί και στην περίπτωση ακόμη της «φλου» λογικής, όπως λέγεται, διατίθενται πλέον τεχνολογικές δυνατότητες προς περαιτέρω επεξεργασία και συμπεράσματα. 

Το κείμενο που ακολουθεί, κινούμενο στη εποικοδομητική σφαίρα της συγκριτικής αρχαιολογίας, θρησκειολογίας και κάποιων γλωσσολογικών παρατηρήσεων, οδηγεί μέσα από τη συνδυασμένη εμβάθυνση, σε ένα νέο μικρό βήμα προς την αλήθεια. Το πρώτο μετά το προ εικοσαετίας, που έλεγα πριν, όπως και στο πέρασμα από το «τι δεν είναι», στο «τι είναι». Ναι μεν το δείγμα είναι μικρό αφού περιορίζεται σε κάποια συγκεκριμένα Πομακοχώρια. Αυτά του Έβρου. Όμως το ειδικό βάρος είναι μεγάλο.

Ακόμη μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των πολλών άλλων θεμάτων που θα αναμένουν όχι λίγες απαντήσεις. Ένα είναι το πρώτο στοιχείο της πολιτισμικής ταυτότητας. Το κύριο όνομα. Η λέξη «Πομάκοι». Προτού όμως καταλογισθεί κάτι το αυθαίρετο στο γραπτό, σπεύδω να πω ότι επιβλήθηκε από καθαρά χρηστικούς λόγους, όπως κάνω άλλωστε το ίδιο σε άλλα, με τη λέξη «Βυζαντινοί», ένα γνωστό παρατσούκλι.

Ναι μεν μπορεί οι τελευταίοι να μην αναγεννηθούν, αν όμως αυτό συμβεί, όπως εγώ προσδοκώ, με τους Πομάκους, τότε θα ξαναβρούν το χαμένο τους πανάρχαιο όνομα. Αν όντως αποδειχθεί ότι είναι αυτόχθονες, είναι Θράκες. Κομμάτι ενός λαού που είναι συνομήλικος όχι μόνο με την ιστορία αλλά και την προϊστορία. Δεύτερο έθνος  σε πληθυσμό κάποτε στη γη, που έλεγε και ο Ηρόδοτος.

Δεν θα χρειάζονται τότε τα όποια βαφτιστικά, μεταξύ αυτών, και τα Βουλγαρικά, που τους εμφανίζουν σε μια δεδομένη περίοδο, σαν έναν «βοηθητικό» λαό, κάτι σαν ιώτα τέσσερα Ι-4 στο στρατό που, όπως είναι γνωστό, δεν παίρνει όπλο. Ποιος; Ένας κατά τεκμήριο πολεμικός λαός, όπως είναι οι αρχαίοι Θράκες. Όπως δεν χρειάζονταν και η κατηγοριοποίηση ή κάποια ένταξη σε Θρακικά φύλλα. Επιχειρήθηκε αυτό να γίνει από διάφορους ημεδαπούς κυρίως ιστορικούς, με εκείνα των Αγριάνων, Βησσών και Δίων, όμως καθοδόν κάηκε αφού έλειπαν γραπτά αποδεικτικά. Έστω κάποιες γραπτές ενδείξεις. 

Και όμως υπάρχουν τέτοιες. Εδώ και χιλιετίες. Ίσως από κάποιους ή ακόμη και από πολλούς θεωρηθεί μύθος ή μύθευμα, όμως δεν είναι. Πρόκειται για αδιαμφισβήτητη γραπτή πηγή. Δίπλα σε ένα Πομακικό χωριό του Έβρου, στο Γονικό, μετά από το Δέρειο και τη Ρούσσα, καθοδόν προς το ύψωμα Χίλια, υπάρχουν δυο βραχογραφίες, του 1100 π.Χ., που επιβεβαιώνουν με τις εγχαράξεις τους την παράδοση που θέλει τον Ορφέα να έζησε στην ίδια περιοχή.

Δεκαπέντε τουλάχιστον εγχάρακτα σχέδια, ανάμεσά τους, σκηνές χορού και σκηνές προσευχής καθώς επίσης τα προσφιλή στο Θράκα μύστη πουλιά, αλλά και πολλά άλλα, όπως τα υπερμεγέθη φαλλικά μόρια, απαρτίζουν τον τεράστιο αυτό ζωγραφικό πίνακα, με διαστάσεις πέντε επί πέντε μέτρα. Η πιο εντυπωσιακή εικόνα σε τρεις τουλάχιστον σκηνές, είναι αυτή του σταυρού. Το πιο δε σημαντικό είναι ότι όλα αυτά διαδραματίζονται μια χιλιετία πριν την υιοθεσία του, από τη Χριστιανική θρησκεία.

   

Ναι μεν οι εν λόγω επιφανειακές βραχογραφίες ανακαλύφθηκαν από τον αρχαιολόγο Διαμαντή Τριαντάφυλλο εδώ και τρεις δεκαετίες, όμως από την άλλη, οι Πομάκοι, τις βλέπουν μπροστά τους, εδώ και τρεις χιλιετίες. Δίπλα στο δρόμο είναι. Τι πιο φυσικό λοιπόν να μεταφέρουν το σταυρικό αυτό όσο λατρευτικό σύμβολο, στην καθημερινή τους ζωή; Άλλες φορές το έκαναν και το κάνουν με το σταύρωμα του ψωμιού, που είναι και τώρα η κύρια όψη της γονιμότητας της γης για την οποία προσεύχονται οι εγχάρακτες φιγούρες των βραχογραφιών. Άλλοτε πάλι το χρησιμοποίησαν και το χρησιμοποιούν, σε άλλες ενασχολήσεις.

Μπορεί η συγκριτική θρησκειολογία να λέει ότι η συνήθεια αυτή επιβεβαιώνει ότι προτού εξισλαμιστούν οι Πομάκοι ήταν Χριστιανοί, όμως συμβαίνει και κάτι άλλο. Ο σταυρός των βραχογραφιών δείχνει ότι οι Πομάκοι πολλούς, πάρα πολλούς, αιώνες προτού εκχριστιανιστούν, λάτρευαν τον Ορφέα. Και ότι είναι οι πρώτοι Οργεώνες, οι πιο ανθεκτικοί μάλιστα στο χρόνο, ορφικοί Θράκες, αφού μεταξύ άλλων διατηρούν τόσα κοινά πολιτισμικά και λατρευτικά από την προϊστορική εκείνη εποχή.

                

Μιλώ για τη διαδοχή των εορτών στις υπώρειες της Ροδόπης. Στο ύψωμα Χίλια. Το πέρασμα από τον Ήλιο στην ομόηχη λέξη του Ηλία, και στη συνέχεια στο μπαϊράμι γιαγλί, που εορτάζεται επί αιώνες και συμπίπτει χρονικά με τη γιορτή του Εβραϊκής καταγωγής προφήτη, σύμφωνα με το παλιό ημερολόγιο, στις αρχές Αυγούστου. Χίλια Ήλιος, Ηλίας. Η  συγγενής φωνολογία γίνεται ακόμη πιο ενδιαφέρουσα αν προστεθεί ο «αντικαταστάτης» του Ηλία, ο Kizil Deli, ιδρυτής του τεκέ της Ρούσσας.

Δεν αποκλείεται, αυτοί που διακόνησαν πρώτοι το Μπεκτασισμό στην ήδη ιερή αυτή περιοχή να ήταν Ερυθρίνοι. Πόσοι όμως. Μια ομάδα; Αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι οι Πομάκοι της ορεινής περιοχής του Ερυθροποτάμου, προέρχονται από αυτούς. Όπως οι όμοροι γείτονες τους, απόγονοι των αρχαίων Θρακών Μάρηδες ή γαλαζοβράκηδες, που κατοικούν σε χωριά κυρίως κατά μήκος της κοιλάδας του ίδιου ποταμού, δεν είναι από την Πελοπόννησο, επειδή ήταν από αυτήν κάποιες οικογένειες, που είχαν κάποτε εγκατασταθεί σε ένα δυο χωριά από τα δεκατρία που αριθμούν συνολικά. 

Κατά τη γνώμη μου η μόνη σχέση που έχουν οι Πομάκοι με το ερυθρό, είναι ότι αποτελούν τους «ερυθρόδερμους» της Γηραιάς Ηπείρου. Και ότι είναι πλέον καιρός να αντιμετωπιστούν ως Ευρωπαίοι. Τόσο από τους εντός, όσο κυρίως από τους εκτός, αλλά και τους εντός εκτός και επί τα αυτά.

Κατά τα άλλα η ένδειξη των σταυρικών συμβόλων που οδηγεί στο ότι πρόκειται για αρχαίο Θρακικό φύλο, έχει δυο διαστάσεις. Κατά την πρώτη, είναι προελληνικό φύλο πολύ πιο αρχαίο από τους λεγόμενους Ινδοευρωπαίους. Επόμενα δεν έχει σχέση με Βούλγαρους, πόσο μάλλον, με Τούρκους. Το δεύτερο είναι ότι αποτελεί δώρο του Ορφέα στη πατρίδα του, τρεις και πλέον χιλιετίες μετά την περίοδο που αναφέρεται ο μύθος του, ο οποίος επειδή είναι αληθινός, βάζει τα γυαλιά στην ιστορία. Ακόμη και στη σημερινή πραγματικότητα.      

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που επιβάλουν την επιστροφή των αρχαιολογικών τσαπιών στο Διονυσιακό και Ορφικό αυτό τοπίο, όπως επίσης την ανακήρυξή του, σε τέτοιο. Από τις αναγκαίες αναμπελώσεις του, ως την κατασκευή μιας σύγχρονης οδού που θα συνδέει το Γονικό με τον Εχίνο.

Μπορεί επί πολλά έτη ο εμπειρότατος Κεμαλισμός να είναι παρών, ακόμη και με τον ισλαμικό του μανδύα στην περιοχή, όμως παράλληλα, όπως και άλλες φορές ως τώρα έδειξε η ιστορία, αναπτύσσεται το Πομακικό φαινόμενο. Η πολιτισμική οντότητα του εν λόγω λαού μοιάζει με τη βιολογική εκείνη τριανταφυλλιά, στην οποία αδυνατεί να αποδώσει η επιχείρηση «γενετικής τροποποίησης». Μπορεί μεν να εξελληνίστηκαν, εκμακεδονίστηκαν, εκρωμαϊστηκαν, εκσλαβίστηκαν, εξισλαμίστηκαν, και δεκαετίες τώρα, να εκτουρκίζονται, όμως δεν έχουν πει το τελικό ναι. Ο κορμός συνέχισε να βγάζει φύλλα, με τα άνθη των ρόδων, να συνεχίζουν τον ίδιο κύκλο. Δεν υπέστησαν ποτέ μόνιμη ανθρωπολογική παραμόρφωση. Και για αυτό ως προς τον κορμό τους, παραμένουν τόσες χιλιετίες Πομάκοι, όσο και Θράκες.

Όμως δεν φτάνει ούτε και αυτό. Εξαρτάται και από εμάς και τη συγγενική μας σχέση, όσο κυρίως αν αποδειχθούμε αληθινοί φίλοι μέσα από έναν κοινωνικό ανθρωπισμό, πρότυπο, μέχρι και για το Ευρωπαϊκό πολιτισμικό οικοδόμημα, που όπως έδειξε η πρόσφατη ιστορία, χρειάζεται νέα υλικά ενίσχυσης και εμπλουτισμού. Όσο για τη θεσμική Ελλάδα και την ομώνυμή της Θράκη, αυτές εξ αντικειμένου βρίσκονται στον αντίποδα. Ναι μεν οι επιλογές τους συνεχίζουν να κινούνται στην πελατειακή σφαίρα, όμως στις τελευταίες δεκαετίες, οι διαφορές από τις αντίστοιχες Κεμαλικές, απέναντι στους Πομάκους όσο και το μειονοτικό γενικότερα, μικραίνουν διαρκώς αν δεν έχουν ήδη εξανεμιστεί.

_____________

  Θράκη Μάρτιος 2006,

http://www.patrides.com/march06/pomak.htm