Έφεσος

Περίφημη πόλη της Ιωνίας, που βρίσκεται στη δυτική όχθη του ποταμού Καϋστρου και νότια της Σμύρνης. Σύμφωνα με την παράδοση, πρώτοι κάτοικοι της Εφέσου ήταν οι Κάρες και οι Λέλεγες, οι οποίοι λάτρευαν στην περιοχή μία θεότητα της φύσης, προκάτοχο της Εφεσίας Αρτέμιδος. Αργότερα, Ίωνες άποικοι κατέλαβαν την περιοχή διατηρώντας, ωστόσο, την λατρεία της τοπικής θεότητας, την οποία ονόμασαν Άρτεμη Εφεσία.

Η πόλη αναπτύχθηκε πολύ γρήγορα, γεγονός που κατά τον 6ο αι. π.Χ. προκάλεσε την σύγκρουσή της με τους γειτονικούς Κιμμερίους και αργότερα τους Μάγνητες. Κατά τον ίδιο αιώνα, τυραννία επέβαλε στην Έφεσο ο τύραννος Πυθαγόρας, ενώ κατά τη διάρκεια της τυραννίας του Μέλανου, γιου του Πίνδαρου, η Έφεσος δέχθηκε επίθεση από τον βασιλιά της Λυδίας Κροίσο. Ο τελευταίος πολιόρκησε συστηματικά την πόλη αναγκάζοντάς την να συνθηκολογήσει (560 π.Χ.). Φέρθηκε όμως στην Έφεσο με επιείκεια και μάλιστα προσέφερε στον τότε ανεγειρόμενο ναό της Αρτέμιδος πολλούς κίονες με ανάγλυφη διακόσμηση.

Η Έφεσος αναγνώρισε την κυριαρχία του Κροίσου και έδιωξε του τυράννους, όταν όμως το 546 π.Χ. ο Κροίσος υποτάχθηκε στους Πέρσες, η πόλη έγινε φόρου υποτελής της περσικής αυτοκρατορίας που αποκατέστησε πάλι την τυραννία.

Στη διάρκεια της Ιωνικής επανάστασης η Έφεσος τήρησε στάση ουδετερότητας απέναντι στους Πέρσες, εξασφαλίζοντας με αυτό τον τρόπο τη σωτηρία της, σε αντίθεση με την Μίλητο που το 491 π.Χ. καταστράφηκε ολοσχερώς.

Ανάλογη ήταν η στάση της Εφέσου και κατά τα Μηδικά. Όμως, μετά την θετική για τους Έλληνες έκβαση του πολέμου, η πόλη ενσωματώθηκε στην Αθηναϊκή συμμαχία. Μετά τη Σικελική εκστρατεία και κατόπιν καθοδηγήσεως του Τισσαφέρνη, τάχθηκαν στο πλευρό των Σπαρτιατών (με εξαίρεση την περίοδο από το 394 - 391 π.Χ., οπότε μαζί με τη Ρόδο, τη Σάμο, την Κνίδο και την Ισσό συμμάχησαν με τους Αθηναίους) έως και την εκ νέου κατάληψή τους από τους Πέρσες το 387 π.Χ. Τότε επανήλθε ξανά το τυραννικό καθεστώς στην Έφεσο, που εξέλειψε οριστικά, όταν ο Μέγας Αλέξανδρος, μετά τη νίκη του στο Γρανικό ποταμό (334 π.Χ.), εξεδίωξε τους τυράννους και διέταξε ο φόρος που άλλοτε καταβαλλόταν στους Πέρσες, να δίδεται εφεξής στους ιερείς της Εφεσίας Αρτέμιδος. Όταν όμως ο Αλέξανδρος προσφέρθηκε να χρηματοδοτήσει την ανοικοδόμηση του ναού της Άρτεμιδος, που πριν από 22 χρόνια (356 π.Χ.) είχε πυρποληθεί από τον Ηρόστρατο, (η πυρπόληση λέγεται ότι έγινε ακριβώς την ίδια νύκτα που γεννιόταν ο Μέγας Αλέξανδρος) η Εφέσιοι του απάντησαν με περηφάνια και περισσή κολακεία ότι «δεν αρμόζει σε έναν θεό να ιδρύσει τον οίκο για τη θεά? (Στράβων ΧΙV 641).

Το 286 π.Χ. η Έφεσος τέθηκε υπό την κυριαρχία του Λυσιμάχου, ο οποίος κατασκεύασε νέο λιμάνι και, παρά την θέληση των κατοίκων, μετέφερε κοντά σε αυτό την πόλη, μετονομάζοντάς την ταυτόχρονα σε Αρσινόεια προς τιμή της συζύγου του. Επίσης κόσμησε τη νέα πόλη με μεγαλόπρεπα δημόσια οικοδομήματα, θέατρο, στάδιο, κρήνες κ.ά. Ωστόσο, μετά το θάνατο του Λυσιμάχου οι Εφέσιοι φόνευσαν τη σύζυγό του, γκρέμισαν μέρος των τειχών και αποκατέστησαν το παλιό όνομα της πόλης τους.

Το 190 π.Χ. η Έφεσος καταλαμβάνεται από τους Ρωμαίους, οι οποίοι την παραδίδουν στο σύμμαχό τους βασιλιά της Περγάμου, Ευμένη Β'. Ο τελευταίος βασιλιάς της Περγάμου, Άτταλος Γ΄, παραχώρησε το βασίλειό του και την Έφεσο στους Ρωμαίους, η οποίοι την κατέστησαν έδρα της επαρχίας της Ασίας. Όμως οι Εφέσιοι, αντιδρώντας στη δυσβάσταχτη φορολογία, αποτίναξαν τον ρωμαϊκό ζυγό, συμμάχησαν με το βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη, ενώ μετά την ήττα του Μιθριδάτη από τους Ρωμαίους, οι Εφέσιοι στράφηκαν και πάλι προς τη Ρώμη.

Στην εποχή του Αυγούστου η Έφεσος γνώρισε μεγάλη ακμή. Πλήθος κόσμου συνέρεε εκεί, συντελώντας στην αύξηση της εμπορικής της κίνησης. Η σταδιακή αύξηση του πληθυσμού και η αίγλη που απέκτησε, την κατέτασσαν στη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη μετά την Αλεξάνδρεια. Το 263 μ.Χ. οι Γότθοι εισέβαλλαν και λεηλάτησαν την πόλη.

Εκτός από το περίφημο Αρτεμίσιο της Εφέσου που συγκαταλέγεται ανάμεσα στα θαύματα του αρχαίου κόσμου, από την αρχαία πόλη σώζονται σήμερα και άλλα μνημεία, όπως η βιβλιοθήκη του Κέλσου, το μεγάλο θέατρο, το ωδείο, το στάδιο, το γυμνάσιο, λουτρά, στοές, καθώς και πολλά άλλα δημόσια και ιδιωτικά οικοδομήματα.