Η «παραδοξότητα» αποτελεί ένα μέρος της γοητείας του Σύμπαντος

Συνέντευξη στην Ελένη Γκίκα //

«Λέω λοιπόν στους φίλους μου ότι δύο πράγματα δεν θα καταλάβω ποτέ: Την Ελλάδα και τις γυναίκες. Ίσως γιατί και τα δύο με υπερβαίνουν», υποστηρίζει χαριτολογώντας ο φυσικός και αστροφυσικός, Καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης, Γιώργος Γραμματικάκης, επιμένοντας στα βασικά ότι «συμπόρευση της Επιστήμης με την Τέχνη, είναι ένα αίτημα της εποχής». O Γιώργος Γραμματικάκης, λοιπόν, σε μια συνέντευξη όπου μιλάει για όλα: για την αρχή της αβεβαιότητας και για τον Χρόνο, για την πατρίδα και την απόσταση απ’ αυτήν, για τη δική του ζωή. Για την επιστήμη και για τον άνθρωπο, για τον «Αστρολάβο του ουρανού και της ζωής» και για την «Κώμη της Βερενίκης». Για τον Θεό, για τα μεγάλα, ενδεχομένως, άλυτα αινίγματα της ζωής και για την μελαγχολία της γιορτής. Και εύχεται  «το ρολόι [της χώρας μας και της δικής μας ζωής] να αρχίσει πάλι κάποια στιγμή να λειτουργεί κανονικά, και να κτυπά τις ώρες με ήχο υπερήφανο και ευγενικό».

- Αθήνα, Λονδίνο, Γενεύη, Αμερική… πώς είναι επιστρέφοντας στην πατρίδα, κύριε Γραμματικάκη; Η Κρήτη γίνεται αλλιώς επιστρέφοντας, εφόσον πρώτα έχεις φύγει μακριά απ’ αυτήν;

Η πατρίδα είναι πάντοτε διαφορετική, όταν την βλέπεις από απόσταση. Οι χάρες και οι αδυναμίες της είναι τότε ευκολότερα ορατές. Την αλήθεια αυτή γνώρισαν πολύ σπουδαιότεροι από εμένα Ελληνες: Ο Καζαντζάκης και ο Δημήτης Μητρόπουλος, ο Καστοριάδης και η Μαρία Κάλλας, ο Ιάννης Ξενάκης και ο Κάλβος, τόσοι άλλοι σήμερα.

Εκεί πάντως, στις ξένες χώρες, άρχισε και η δική μου έγνοια να καταλάβω καλύτερα την Ελλάδα. Φοβούμαι ωστόσο ότι τελευταία βρίσκομαι στο σημείο που ξεκίνησα. Τόσο κοντά είναι στον τόπο μας το μεγαλείο με την ευτέλεια, η ανάταση με την καταστροφή. Λέω λοιπόν στους φίλους μου ότι δύο πράγματα δεν θα καταλάβω ποτέ: Την Ελλάδα και τις γυναίκες. Ίσως γιατί και τα δύο με υπερβαίνουν.

- Φυσικός κι Αστροφυσικός και συνάμα κατά καιρούς: Πρόεδρος του Μουσείου Νίκου Καζαντζάκη, Αντιπρόεδρος στο Δ.Σ. της Λυρικής, συγγραφέας, αρθρογράφος σε έντυπα. Μήπως οι Επιστήμες και οι Τέχνες από κοινού, αποτελούν την καινούργια μορφή Τέχνης;

Δεν ξέρω αν αποτελούν μια καινούργια μορφή Τέχνης. Για μένα όμως, είναι μια αδήριτη ανάγκη. Ένοιωσα από πολύ νωρίς, ότι δεν μπορούσα να περικλεισθώ στα επιστημονικά μου μόνον τείχη. Μου στερούσαν την θέαση του Όλου. Νομίζω μάλιστα, ότι συμπόρευση της Επιστήμης με την Τέχνη, είναι ένα αίτημα της εποχής. Μόνον μια λειψή παιδεία, όπως την ζούμε σήμερα στα σχολεία η τα πανεπιστήμια, επιμένει στον διαχωρισμό τους. Είναι μια αλήθεια που ήξεραν οι αρχαίοι Έλληνες, και πρέπει να ανακαλύψουν από την αρχή οι νέοι.

Γι αυτό, άλλωστε, η προσπάθεια μου τα τελευταία χρόνια είναι να συνδυασθεί ο επιστημονικός λόγος με κάποια μορφή Τέχνης: Την μουσική, την ποίηση, την θεατρική η την κινηματογραφική εικόνα. Από τις αντιδράσεις του κοινού, έχω την αίσθηση ότι αυτή η «σύμπλευση» γοητεύει και διδάσκει.

- Η Επιστήμη ή η Τέχνη βρίσκεται όμως πιο κοντά στον άνθρωπο;

Σε αντίθεση με την Τέχνη, η επιστήμη δείχνει να αδιαφορεί για τον άνθρωπο. Στο βάθος, όμως, στα δικά του ερωτήματα προσπαθεί να απαντήσει, την δική του ζωή ίσως να βελτιώσει. Στις μεγάλες της μάλιστα στιγμές η επιστήμη αποκαλύπτει ένα κόσμο θαυμαστό, πέραν από το αισθητό και την εμπειρία• που, ως προς την μυστική ομορφιά η την αισθητική του, προσεγγίζει συχνά την Τέχνη.

Όπως ετόνισα λοιπόν και πριν, ό διαχωρισμός είναι εν πολλοίς τεχνητός. Τόσο η επιστήμη, όσο και η τέχνη, αποτελούν δημιουργήματα του ανθρώπινου μυαλού. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι οι δημιουργοί της επιστημονικής γνώσης -καθηγητές στα πανεπιστήμια η νεώτεροι ερευνητές- έχουν, απέναντι στην επιστήμη, την σχέση που έχει ένας γλύπτης με τα γλυπτά του, η ένας ποιητής με την ποίηση. Σχέση δηλαδή βασανιστική, αγάπης και εντάσεως.

- Τι έχει να μας πει σήμερα «Ένας αστρολάβος του ουρανού και της ζωής»; Ο αστρολάβος οδηγούσε τους ναυτικούς, ο δικός σας γεννήθηκε μέσα στην κρίση, ο χρόνος και τα γεγονότα σήμερα διαστέλλονται για εμάς τους κοινούς θνητούς, θα μπορούσαμε κάτι να είχαμε προβλέψει;

Όπως συμβαίνει με όλα τα βιβλία, ο «Αστρολάβος» έχει διαφορετικά πράγματα να πεί στον κάθε αναγνώστη του. Εξαρτάται από τις εμπειρίες η διαβάσματα του ίδιου του αναγνώστη, αλλά και από τις ιδιαίτερες ευαισθησίες του. Σήμερα βέβαια υπάρχει μια κοινή καταβολή, ένας κοινός ιστός που τυλίγει όλους. Είναι η λεγόμενη «κρίση», που διαλύει το παρόν και θολώνει το μέλλον. Όπως ωστόσο αποδεικνύει στις σελίδες του ο «Αστρολάβος», ξέραμε για τα ρυάκια: Ότι η παιδεία μας έπασχε, ότι μια επιφανειακή ευμάρεια έκρυβε ανομίες και κυνισμό, ότι το πολιτικό μας σύστημα ήταν διάτρητο. Καθώς λοιπόν τα ρυάκια γέμιζαν διαρκώς πέτρες και σκουπίδια, το ποτάμι που κατέληγαν φούσκωσε κάποια στιγμή, και ήδη πνίγει χωριά και ανθρώπους. Τώρα φαίνεται δύσκολο να αναστρέψομε την ροή του. Ας αρχίσομε τουλάχιστον να καθαρίζομε τα ρυάκια.

- Ένα μικρό ρυάκι ήταν νομίζω και οι περίφημες «Αναμονές» στις οικοδομές, που έδωσαν τον τίτλο και σε ένα κείμενο του βιβλίου σας. Υπήρξε πράγματι η ελαστικότητα του νόμου μια κινητήρια δύναμη ανάπτυξης;

Η τάση περιφρόνησης του νόμου, όπως εκφράζεται και στις “αναμονές” των οικοδομών, υπήρξε πράγματι βασικό στοιχείο της εντυπωσιακής, αλλά και ιδιόμορφης Ελληνικής «αναπτύξεως». Φοβούμαι ωστόσο, ότι η γενικότερη πολεοδομική ασχήμια της χώρας υποδηλώνει κάτι οδυνηρότερο: Ότι τον τόπο μας, εμείς οι Έλληνες, δεν τον αγαπούμε. Δεν χάνομε βέβαια ευκαιρία να υμνούμε τις ομορφιές του, να εξαίρομε τις μοναδικότητα του. Όπως όμως τονίζω και στον “Αστρολάβο”, η πραγματικότητα δείχνει μια άλλη αλήθεια, που πληγώνει: Ότι τον τόπο μας, εμείς οι Έλληνες, τον θεωρούμε τετραγωνικά προς εκμετάλλευση, δάση προς οικοπεδοποίηση, νησιά και ακρογιαλιές που έχουν ήδη παραδοθεί σε μια χυδαία “αξιοποίηση”. Έτσι, παράλληλα με τις “αναμονές” των οικοδομών, υπάρχει πάντα και η Αναμονή για μια άλλη Ελλάδα, που θα σέβεται το περιβάλλον και τις πραγματικές ανάγκες της ψυχής μας.

- Από τις σελίδες του βιβλίου σας παρελαύνουν συγγραφείς όπως ο Ζακ Λακαριέρ, ο Φερνάν Μπροντέλ, ο Ίταλο Καλβίνο, ο Ιούλιος Βερν, αλλά και αρχαίοι η νεότεροι ποιητές. Είστε ένας παθιασμένος αναγνώστης στον ελεύθερο χρόνο σας;

Είμαι ένας παθιασμένος αναγνώστης, αλλά κατά περιόδους. Άλλοτε διαβάζω πολύ και τα πάντα, συχνά πάλι απέχω για ανεξήγητους λόγους. Τον τελευταίο πάντως καιρό, βρίσκομαι στην φάση της αποχής. Τα βιβλία, προς ανάγνωση, εξακολουθούν να συσσωρεύονται στο γραφείο μου, στο πάτωμα, παντού. Αισθάνομαι την ανάγκη να ζητήσω συγγνώμη από τους συγγραφείς, κυρίως όμως από τον εαυτό μου. Κάθε καλό βιβλίο αποκαλύπτει ένα μικρό, απροσδόκητο σύμπαν.

- Τα βιβλία γύρω από την επιστήμη, ενώ έχει νομίζω αυξηθεί ο αριθμός τους, υστερούν σε απήχηση αν συγκριθούν με άλλες χώρες. Ποια είναι κατά την γνώμη σας η αιτία;

Υπάρχουν πολλές αιτίες για το μελαγχολικό αυτό φαινόμενο. Η σοβαρότερη όμως αποκρύπτεται με επιμέλεια: Είναι η ισχνή παράδοση του επιστημονικού λόγου, της επιστήμης γενικότερα, στον τόπο μας. Στην νεώτερη Ελλάδα κυριάρχησε ένας άκρατος «φιλολογισμός» -να μου συγχωρεθεί ο όρος- και μια γραφική συχνά «λογοτεχνίτιδα» -εδώ ζητώ διπλή συγχώρεση. Η κυριαρχία τους έθετε τα επιστημονικά επιτεύγματα, και κατ επέκταση την αφήγηση τους, στο περιθώριο. Εκείνα όμως είναι η σφραγίδα της εποχής μας, και όχι μόνον η ποίηση η τα μυθιστορήματα. Τώρα η κατάσταση ίσως αλλάζει, έχει όμως αφήσει τραύματα στους αναγνώστες.

- Για πολύ καιρό ωστόσο, ο “Αστρολάβος” βρέθηκε στους πίνακες των ευπώλητων βιβλίων –των best sellers, κατά την γνωστή ορολογία. Το ίδιο, από όσο ξέρω, συνέβη και με τα προηγούμενα βιβλία σας, την Κόμη της Βερενίκης και την Αυτοβιογραφία του Φωτός. Υπάρχει κάποια δική σας ερμηνεία για αυτό το φαινόμενο;

Νομίζω ότι η απάντηση πρέπει να δοθεί από τους ίδιους τους αναγνώστες, και όχι από εμένα. Εδώ θα αναφερθώ ενδεικτικά μόνον στον “Αστρολάβο”, που είναι αλήθεια ότι επιχειρεί μια ιδιαίτερα φιλόδοξη διαδρομή: Ξεκινά από τα θαυμαστά του Σύμπαντος, διέρχεται από τα επιστημονικά επιτεύγματα της εποχής, και καταλήγει στον άνθρωπο, την Ελλάδα και τα σημερινά δεινά της. Προσπάθησα δηλαδή να συνθέσω ένα μεγάλο ζωγραφικό πίνακα, που ίχνη του υπήρχαν και σε παλαιότερα κείμενα μου. Δεν ξέρω όμως αν τους αναγνώστες συγκινούν τα χρώματα του πίνακα, οι μορφές που διαγράφονται, η το “άλλο”, το αδιόρατο, που διακρίνουν πολλοί στα γραπτά μου.

Είναι όμως αυτονόητο ότι νιώθω ευγνωμοσύνη για την αγάπη των αναγνωστών, και τα θερμά λόγια που συνοδεύουν τα βιβλία μου. Δεν τα συνδέω αναγκαστικά με την εμφάνιση τους στους πίνακες των “ευπώλητων”. Έχω ο ίδιος διαβάσει κατά καιρούς σπουδαία βιβλία, που δεν ανήκαν καθόλου σε αυτήν την κατηγορία.

- Αντιύλη, σκοτεινή ύλη, σκοτεινή ενέργεια, οι θεωρητικές και πειραματικές ανακαλύψεις των τελευταίων δεκαετιών, που μας υπενθυμίζουν τα κείμενα του Αστρολάβου, δίδουν την αίσθηση ότι το σύμπαν είναι ακόμη πιο παράδοξο από όσο νομίζαμε. Μήπως αυτή η παραδοξότητα αποτελεί τελικά και τη γοητεία του;

Πράγματι. Η «παραδοξότητα» αποτελεί ένα μέρος της γοητείας του Σύμπαντος. Αξίζει ωστόσο να τονισθεί ότι κι εκείνη υποτάσσεται σε φυσικούς νόμους, που όμως ξεφεύγουν από την κοινή λογική. Αποτελούν ωστόσο τα θεμέλια της κβαντομηχανικής, που υπήρξε η μεγαλύτερη επιστημονική επανάσταση του 20ου αιώνα. Για παράδειγμα, ο σχηματισμός των γαλαξιών, που θεωρήθηκε για δεκαετίες ένα άλυτο πρόβλημα, ερμηνεύεται σήμερα με βάση μια κβαντική ιδιομορφία του κόσμου μας: Την αρχή της αβεβαιότητας.

Θα έλεγα πάντως ότι η γοητεία του Σύμπαντος δεν είναι εύκολα περιγράψιμη, ούτε μπορεί να ενταχθεί σε κανόνες. Το ίδιο όπως, για την γοητεία μιας γυναίκας, δεν αρκούν ίσως κάποια εξωτερικά, αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά. Είναι η συνολική «αίσθηση» που αποπνέει, και που δύσκολα εκφράζεται με λόγια.

- «Η αυτοβιογραφία του φωτός» θα μπορούσε να είναι παρηγορία στις μέρες μας;

Νομίζω ότι κάθε καλό βιβλίο, είναι μια παρηγοριά στην ζοφερή πραγματικότητα που ζούμε. Αν λοιπόν, όπως έκριναν οι αναγνώστες του, η «Αυτοβιογραφία του Φωτός» είναι ένα καλό βιβλίο, τότε ισχύει η παρατήρηση σας. Το βιβλίο μου έχει άλλωστε μια σημαντική ιδιαιτερότητα : Ότι μιλά για το φως, και την μεγάλη σημασία που έχει στην επιστήμη, στην τέχνη, στην ζωή. Ένα φως νομίζω ότι αναζητούμε και σήμερα, που θα διαπεράσει τα σκοτάδια που μας περιβάλλουν.

- Πιο κοντά στον Θεό; Υπάρχει ο Θεός για έναν αστροφυσικό;

Για έναν αστροφυσικό η ένα βιολόγο ο θεός υπάρχει τόσο κοντά η τόσο μακριά, όσο και για ένα απλό πολίτη. Η επιστήμη δεν θα αποδείξει ποτέ την ύπαρξη του Θεού. Ούτε, βέβαια -παρά τα όσα λέγονται και γράφονται- την ανυπαρξία του. Η πραγματική πίστη έχει μια υπερβατική διάσταση. Εναπόκειται λοιπόν στον κάθε άνθρωπο, στις εμπειρίες η στον ψυχισμό του, να την δεχθεί η να την απορρίψει.

Είναι όμως γεγονός ότι όταν η πίστη γίνεται κοσμική θρησκεία και αποκτά εξουσίες, οδηγεί τον άνθρωπο στον φανατισμό και σε βαρβαρότητες. Αρκεί να θυμηθεί κανείς την ισοπέδωση και τα χιλιάδες θύματα των πύργων της Νέας Υόρκης, η την Ιερά Εξέταση του Μεσαίωνα. Αποτελεί λοιπόν χρέος της επιστήμης, που είναι μια γνήσια έκφραση του διαφωτισμού, να αποκαλύπτει τον ρόλο της θρησκείας, και τις ιδιοτελείς της συχνά επιδιώξεις.

- Τα αινίγματα του ανθρώπου και της ζωής, θα εξηγηθούν κάποτε;

Αμφιβάλλω. Ανήκω στην μειοψηφία των επιστημόνων, που ισχυρίζονται ότι τα «αινίγματα», στην ερμηνεία του κόσμου η της ζωής, δεν θα παύσουν ποτέ να υπάρχουν. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αναζήτηση της «Ενιαίας Θεωρίας», που θα περικλείει σε λίγες μόνον εξισώσεις όλα τα φαινόμενα του Σύμπαντος –το μυαλό του θεού, όπως την απεκάλεσε ο Hawking. Ενώ όμως η αναζήτηση αυτή έκανε άλματα τις τελευταίες δεκαετίες, η τελική μορφή της θεωρίας βρίσκεται όμως ακόμα μακριά. Ίσως να είναι μάλιστα και απρόσιτη.

Στην διαδρομή λοιπόν του χρόνου πολλά από τα μεγάλα ερωτήματα της επιστήμης απαντήθηκαν, αναδύονται όμως διαρκώς καινούργια. Είναι ευτύχημα. Δύσκολα θα μπορούσα να φαντασθώ την ανθρώπινη ύπαρξη, χωρίς την περιέργεια και τις αναζητήσεις της. Ο κόσμος θα ήταν τότε πληκτικός, αδιάφορος. Ακόμα και ο έρωτας θα μπορούσε να προβλεφθεί, ισχυρίζονται οι αισιόδοξοι, με βάση κάποιες φυσικοχημικές διαδικασίες. Την μέρα αυτή εγώ ευτυχώς δεν θα την ζήσω, εύχομαι όμως να μην την ζήσουν και οι νεώτεροι.
- Τις ημέρες αυτές των εορτών, κυριαρχεί η ανθρώπινη διάσταση του χρόνου. Μελαγχολείτε;

Η μελαγχολία κατατάσσεται σε δύο συνήθως κατηγορίες. Όταν ξέρεις την αιτία και όταν η αιτία της είναι υπόγεια, αδιευκρίνιστη. Στις γιορτές καταφέρνω να συνδυάζω και τις δύο. Δεν λείπουν άλλωστε οι συγκεκριμένες αιτίες. Όπως είναι οι διακοσμητικές εμπνεύσεις των δημάρχων, η δυστυχία του διπλανού, κι ακόμα το αίσθημα της μοναξιάς μέσα στο εορταστικό πλήθος. Από την άλλη, μου αρέσουν τα χαμόγελα στους δρόμους και η ψευδαίσθηση ότι έρχεται κάτι καινούργιο και φωτεινό.

- Τι είναι λοιπόν ο χρόνος για έναν αστροφυσικό;

Σύμφωνα με τον Νεύτωνα «υπάρχει χρόνος απόλυτος, αληθινός, ορισμένος μαθηματικά, που κυλάει ομοιόμορφα χωρίς να επηρεάζεται από τίποτε έξω από αυτόν». Είναι μια ωραία, ακριβής περιγραφή του χρόνου και της ροής του, όπως την αισθάνεται ο άνθρωπος, και όπως υπήρξε για πολλούς αιώνες και μια ισχυρή πεποίθηση της επιστήμης.

Την καθησυχαστική αυτή εικόνα ανέτρεψε ο Αϊνστάιν. Απέδειξε ότι ο χρόνος δεν είναι απόλυτος, αλλά ουσιαστικά η τέταρτη διάσταση του χώρου. Αυτό σημαίνει ότι κυλά πιο αργά ή πιο γρήγορα, ανάλογα με την ταχύτητα μας. Οι επιβάτες των αεροπλάνων, για παράδειγμα, που τις ημέρες των εορτών αναζητούν εναγωνίως την χαρά σε εξωτικούς προορισμούς, γερνούν λιγότερο –τι αδικία κι αυτή!- από τους πολλούς, που η κρίση υποχρεώνει να παραμείνουν στις πόλεις και τα Ελληνικά χωριά. Ευτυχώς, η διαφορά είναι απειροελάχιστη. Χρειάζεται να κάνει κανείς εκατοντάδες χιλιάδες φορές τον γύρο της γης, για να κερδίσει ένα εκατοστό του δευτερολέπτου! Αλλού, λοιπόν, βρίσκεται η αξία του χρόνου, και όχι στην επιφανειακή του κατανάλωση.

- Τι θα ευχόσαστε λοιπόν;

Μια που μιλάμε για τον χρόνο, η Ελλάδα μοιάζει καιρό τώρα με ένα παλιό, αγαπημένο ρολόι, που οι δείκτες του έχουν σταματήσει. Δείχνουν πάντοτε την ίδια ώρα: Δώδεκα παρά πέντε. Μόνον οι λεπτοδείκτες του κινούνται: Είναι οι άνθρωποι και η αγωνία τους. Εύχομαι το ρολόι να αρχίσει πάλι κάποια στιγμή να λειτουργεί κανονικά, και να κτυπά τις ώρες με ήχο υπερήφανο και ευγενικό.

(Η συνέντευξη δημοσιεύθηκε στο Έθνος της Κυριακής)

http://fractalart.gr/giorgos-grammatikakis/